کد مطلب:121996 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:539

گنجینه کتابخانه » اهل بیت » امام حسن (ع) »»» فهرست کتاب

دیباجة الکتاب

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله الذی علمنا لطائف ظرائف البیان، و ألهمنا طرائف صحائف التبیان، و أنعم علینا ببدائع روائعه، و أرشدنا الی شوارع شرائعه، الذی صیر أبناء الأولین مقارع مسامع الاخرین، و أحادیث الأقدمین مقامع سوامع الغابرین، و آثار الماضین آیة لنواظر المستقبلین، و أخبار السابقین عبرة لخواطر اللاحقین، الذی من علینا بانشاء الألفاظ و المعانی، و فضلنا بعلوم الأوائل و الثوانی، و دعانا الی منهج البراعة و البراعة، و هدانا الی نهج البلاغة و الفصاحة، و انتخبنا بالنطق علی الدواب و الأنعام، و انتجبنا بالخلق عن السوام و الهوام، و الذی أنزل علی عبده الكتاب، و علمه الأسماء و فصل الخطاب، و اصطفاه بالعلم



[ صفحه 3]



البارع الراجح، و اجتباه بالعلم الصادع الناجح.

نحمدك یا من قرب فنادی، و بعد فدنی، و ظهر فبطن، و خفی و علن، المخترع للارض و السماء بربوبیته، المبتدع لكل الأشیاء بقدرته. فالق الحبة، خالق النسمة، رازق البریة، ما حق الخطیة، تعالی شأنه من أن یصفه الواصفون، و ینعته الناعتون، أو یبلغ كنه ذاته المرسلون، أو یحیط بحقیقته الواصلون، أو یستقصی ثنائه الشاكرون، أو یحصی نعمائه العادون.

دانت السموات بعبودیته، و خضعت المخلوقات لمعبودیته، و طأطأت الموجودات لكبریائه و مجده، و ان من شی ء الا یسبح بحمده علی اسباغ رغائبه، و یشكره علی ابلاغ مواهبه.

المحمود بكل الألسنة علی تواتر نعمه و مننه، و المعبود فی كل الأمكنة علی توافر كرمه و احسانه.

یعلم حركة الذرة فی جو الهواء، و دبیب النملة السوداء علی الصخرة الصماء فی اللیلة الظلماء، محیی الأموات و العظام البالیة، و ممیت الأحیاء بعد أن أنشأها أول مرة.



[ صفحه 4]



و أشهد أنه واحد أحد فرد صمد لیس كمثله شی ء، لم یلد و لم یولد و لم یتخذ صاحبة و لا ولدا و أنه علی كل شی ء قدیر، و بما تعملون بصیر، عالم الغیب و الشهادة و هو الغفور الرحیم، و السمیع العلیم و العزیز الحكیم، و العلی العظیم، و الغنی الحلیم، و السلام المؤمن و القدوس المهیمن، لا یوصف بحیز و لا جسم، و لا یتعین له رسم و لا اسم، و لا یتصف بكمیة و لا كیفیة، و لا بعرضیة و لا جوهریة، و لا صورة و لا مكان، و لا مدة و لا زمان، أزلی أبدی سرمدی، لا یسبقه حال بعد حال، و لا یلحقه صفة بعد صفة، و لا یعتریه زمان بعد زمان، و لا یحویه مكان دون مكان، و أنه تعالی شی ء لا كالأشیاء، فعال لما یشاء، لاند له و لا ضد، و لا مثل له و لا كفو، و لا وصف له و لا حد، و لا شبیه له و لا نظیر، و لا شریك له فی الملك و الملكوت، و هو الذی لا یموت، و لا یبقی الا وجه ربك ذوالجلال و الاكرام، و كل من علیها فان، حتی الملائكة و الأنبیاء الكرام، یفعل ما یرید، و اقرب الینا من حبل الورید، لا تدركه الأبصار، و هو یدرك الأبصار، و لا تدركه الأوهام، و هو یدرك الأوهام، لا تأخذه سنة و لا نوم، و هو اللطیف الخبیر، خالق كل شی ء لا اله



[ صفحه 5]



الا هو، له الخلق و الأمر تبارك الله رب العالمین، و ما أنا به المشركین.

و أصلی و أسلم علی اصلب الناس عودا، و أطیبهم مولودا، و أحسبهم عرقا و أصلا، و أنجبهم ولیدا و كهلا، و أطهرهم أرومة، و أبرهم جرثومة، و أتقاهم عشیرة و قبیلة، و أنقاهم بطنا و فصیلة.

النبی الذی اصطفاه الله بالدین الناسخ، و ارتضاه بالعلم الراسخ، و أنزل علیه الفرقان عاریا من الانحراف و الاعوجاج، و أرسله علی الانس و الجان آمرا بالایتلاف و الازدواج، و نصه بالأمر و النهی، و اختصه بالالهام و الوحی، لمعت أنوار أقمار رسالته، و طلعت أزهار أشجار هدایته، و تشعشعت غرر الحق الیقین من جبهته، و تلالأت درر الشرع المتسبین من طلعته، فانقشعت غیاهب الشرك بشموس شریعته، و انصدعت تراثب الكفر بكعوب أسنته، و أقر له الضب و الشجر بالشهادتین، و انشق بأمره القمر فلقتین.

أكمل من ارتدی رداء النبوة، و أفضل من اتكأ علی العصا و الهراوة، و أشرف من أتی بالصحف و الكتابة، و أعرف من جاء باللطف و الخطابة، الذی عرج به الی الافق الأعلی، و اقتدی به الملائكة



[ صفحه 6]



و الأنبیاء، ثم دنی فتدلی، فكان قاب قوسین أو أدنی، و قال له سبحانه و تبارك: «خلقتك لأجلی و خلقت الأشیاء لأجلك» القائل «أنا أفصح العرب و العجم أوتیت جوامع الكلم» أنصح من نصح العباد، و أفصح من نطق بالضاد، الذی فضله الله فی التوریة و الانجیل، و جعل علمائه كأنبیاء بنی اسرائیل، خاتم أنبیائه الذی افترض دینه علی الرقاب، و یجزی بطاعته و معصیته الثواب و العقاب، المشیة الأولیة، و الارادة الأزلیة، و العلة التامة للابداع، و السبب الأصلی للاختراع، النبی العربی القرشی الهاشمی المكی المدنی التهامی الأبطحی الامی، الدلیل الی عرفان الله و الهادی الی سبله، محمد سید أنبیائه، و سند رسله.



ما ان مدحت محمدا بمقالتی

لكن مدحت مقالتی بمحمد



و علی ابن عمه و خلیفته، و معدن علمه و سكینته، و عیبة علمه و سریرته، و خیرة ودیعته فی أمته، و مجیب دعوته عند كربته، و شقیق دوحته، وصنو أرومته، الذاب عن حریمه و حرمته، و الدال الی سبیله و طریقته، غضاضة الغصون فی جنته، و خضارة الشجون فی روضته، ثمرة شجرة نبوته، و قنوة نخلة خلافته.



[ صفحه 7]



أول من استخلفه النبی فی أمته، و زوجه ابنته و كریمته، و السابق فی بیعته، و الناطق بحجته، رافع من آمن به و شكر، واضع من بنی و فجر، الصادع بما نهی و أمر، و قامع من غوی و كفر، قاضی دینه، وراعی دینه، و منجز وعده، و موفی عهده، مصدر الرسالة و موردها، و منشا الولایة و مولدها.

الذی صرح مؤولات كلامه، و متشابهات أحكامه، و بین مبهمات حلاله و حرامه، و حمل رایات دینه و اسلامه، و حمی له العهد و الذمار، و أفنی عنه الشنآن و البوار، طعن أعدائه الملحدین بالرمحین، و ضرب خصمائه المشركین بالسیفین، و بایعه البیعتین، و صلی معه القبلتین.

أول من آمن بالله من الثقلین، و لم یشرك بالله طرفة عین، عبدالله فی المساجد الثلاثة، و ما سجد قط فی البیع و الكنیسة، و قال له النبی: «أنت منی بمنزلة هرون من موسی، من كنت مولاه فهذا علی مولاه أللهم وال من والاه و عاد من عاداه».

صفوة الله من خلیقته، و خالصته من بریته، باب الله التی! من دخل فیها ملك، و من ذهل عنها هلك، الذی قال: «نزلونا عن الربوبیة و قولوا ما شئتم فینا، و نحن صنائع الله و الخلق صنائع لنا» أعلی كلمة



[ صفحه 8]



الله العلیا، و أردی عبدة اللات و العزی، مظهر صفات الله و مظهر آیاته، قسیم نیرانه و قاسم جنانه، أمیر البررة، و مبیر الفجرة، یعسوب الدین، قائد الغر المحجلین، خلیفة الله فی العالمین، أبوالحسن أمیرالمؤمنین.



كفی فی فضل مولینا علی

وقوع الشك فیه أنه الله



علیه سلام الله ما سجعت ورق الحمام علی خضراء أفنان.

و علی آلهما الطیبین الأطهار، الطاهرین الأبرار، المعصومین الأخیار، المنتجبین الأحرار، دعائم الشریعة الغراء، و قوائم الملة البیضاء، مظاهر أسرار التنزیل، مصادر أنوار التأویل، معارج الحق، مناهج الصدق، أدلاء الایمان، أوداء الرحمن، شموس الله الشارقة، بدور الله البارقة، آیات الله الفائقة، كلمات الله البالغة، الامناء علی الحقائق، و الخلفاء علی الخلائق، المحرزین قصبات السباق، فی حلبات الاستباق، و السابقین فی حومات الفخار، علی الأنبیاء الكبار،المستخرجین من ضئضی ء الكرم لدی المجد الأقدم، المعتجنین بطینه الشرف و الشرافة، و المغتمسین فی لجة الكرم و الكرامة، بهم ظهرت آیات الله القارعة، و علت أسماء الله البارعة، الذین هم لم یألوا فی



[ صفحه 9]



طاعته جهدا، حتی نالوا فی مجمع بحریه جهدا، و قال لهم: «مثل أهل بیتی كمثل سفینة نوح من ركب فیها نجا و من تخلف عنها غرق» «قل لا أسألكم علیه أجرا الا المودة فی القربی» «انما یرید الله لیذهب عنكم الرجس أهل البیت و یطهركم تطهیرا».



بیض الوجوه كریمة أحسابهم

شم الانوف من الطراز الأول



أللهم ان هؤلاء أئمتی و قادتی و سادتی، بهم أتولی، و من أعدائهم أتبری، و صل و سلم علیهم، و احشرنا فی زمرتهم، و ارزقنا شفاعتهم، انك مجیب الدعوات. لا زالت صلوات الله علیهم تتری، شفعا و وترا، ما لمع البدر من الظلام، و طلع الزهر من الاكمام.



ما غردت فوق أغصان مطوقة

و ما سدت نسمة من أرض ذی سلم



و بعد: نگارنده ی این گوهر آگین اوراق، و طرازنده ی این عنبر اطباق، كمین بنده ی آفریننده ی مهر و ماه، كمترین چاكر ثنا گستر پیشگاه كهكشان درگاه، لسان الملك مستوفی دیوان اعلی هدایت الله، چنین می نگارد كه: سبحان الله و ریحانه و الحمد لله علی احسانه كه در اوان مصون از طوارق عین الكمال، و زمان مأمون از بوائق چشم زخم زوال، و روزگار مسعود موصول بروز الهی و یوم تناد، و دوران محمود مفضول از حدود تناهی ابعاد، ستاننده ی خراج از ممالك قیصر و فغفور، گذارنده ی تاج بر تارك چیپال و جیفور، نقاده دودمان جیان و مه آبادیان، خلاصه خاندان كیان و پیشدادیان، وارث گرز گران سنگ فریدونی و علم كاویانی، حارس



[ صفحه 10]



گرزن و اورنگ جمشیدی و خاتم سلیمانی، كیقباد عدل و داد نوشیروانی، كیكاوس طاقدیس خسروانی، كیومرث مرز مرزبانی، سیامك ارائك جهانبانی، طهمورث آهنگ هوشنگ هنگ، فریدون فرفلاطون فرهنگ، جمشید سلیمان بارگاه، اردشیر اردوان سپاه، نوذر سرشت منوچهر چهر، شاپور جنود فریبرز برز، گشتاسب بهمن جیش، لهراسب بهرام طیش، داور دارا دربان، سكندر كسری نشان، فرخ فریدون فیروزبخت، اردشیر جمشید تخت، خونخوار بهرام مریخ فعال، نیكوكار هرمز برجیس خصال، اسفندیار رزم فلك میدان، افراسیاب عزم هلال چوكان.

رزم را قبله آذر دهشت، و بزم را آزرم هشت بهشت، انساب را بهتر خلف، احساب را نیكوتر شرف، ضرغام آجام صولت و سطوت، صمصام نیام نصرت و غلبت، نهنگ ادبار بحار جلادت، پلنگ اشكار شخسار بسالت، حامی حمای ملك و ملل، بانی بنای دین و دول، روشنی احداق فوز و فلاح، چاشنی مذاق رشد و صلاح، بدر غرف خلافت، شمس شرف امارت، واضع میزان عدل و انتصاف، قامع بنیان جور و اعتساف، رابطه عقد شهریاری، واسطه ی عقد جهانداری، اختر برج كامكاری، گوهر درج نامداری، سایه رحمت سبحانی، مایه نعمت جاودانی، آسمان سماء سماحت، آفتاب بها و بهجت، عطارد ایوان عطا، بهرام میدان دغا، مشتری و ساده سنا، كیوان سپهر ارتقا، زهره جبین مروت، ناهید یكتن فتوت، عنوان صحائف اقبال، برهان عوارف افضال.

فاتحة الفصول اصول اصالت، خاتمة الكتاب ابواب نبالت، سرعشر فرقان فراست، طغرای فرمان ریاست، مقدمة الباب كتاب كیاست، سرلوح الواح سیاست، سرنامه عناوین گیتی ستانی؛ برنامه ی قوانین كیهان خدائی، فهرست دفاتر مفاخر و فضایل، دیباچه مآثر اواخر و اوایل، نظام سطور درایت، ختام منشور ایالت، ملك الجوهر اكلیل نبالت، واسعة القلاده ی وشاح جلالت، انسان العین اعیان بینش، بهجة لنفس ابدان آفرینش، قلادة النحر صدر جود و افضال، درة البحر دریای



[ صفحه 11]



بذل و نوال، بیت الدائره بحور اورنگ نشینان، هیولی حروف مسند گزینان بیت القصیده ی دواوین صنوف تاجداران، ام الباب حروف خراج ستانان، فلذة الكبد پیكر كرم، حبة القلب عنصر همم، قرة العین دیده علم و عطا، ثمرة الفؤاد سینه حلم و حیا، قطب محور مجد و مجدت، نقطه ی دایره نجد و نجدت، قائمه زوایای دین و دولت؛ دعامه مبانی ملك و ملت، علت غائی وجود اقیال، سبب اصلی بود و نمود قروم و ابطال، نتیجه تالی و مقدم قضیه سلطنت، شریطه حسن المطلع صحیفه ی مملكت، شراره خرمن شرانگیزان، ستاره انجمن سیه روزگاران.

السیف المسلول، و الرمح المصقول، ظهیر الملة، مجیر الامة، بدر الغیاهب، شمس المواهب، قاتل النواصب، قائد الكتائب، راعی الامصار و البلاد، داعی العباد الی السداد و الرشاد، معاذ الخواص و العوام، ملاذ الاناس، و الانام، مفتاح التفضلات، مصباح المظلمات، مجلی الكروب، مزن الجذوب، مؤمل الأرامل، ملجأ الافاضل، ربیع الابرار، ینبوع الاحرار، شنبوب الندی، سحاب الجدوی، طارد المارد، آخذ الشارد.

مرتجی الترك و الدیلم، مبتغی العرب و العجم، ناصر الحق اللائح، كاسر الكفر الكاشح، فلاق الفیالق، سباق السوابق، جلاب الجحافل، غلاب القوافل، الغیم المطیر، و النجم المستنیر، واسع المجم، البحر الخضم، متسع الباع، رحب الذراع، المجاهد فی مناهج الدین، المعاضد للاسلام و المسلمین، قهرمان الماء و الطین، ظل الله فی الأرضین، السلطان بن السلطان بن السلطان، و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان سلطان صاحبقران ابوالمظفر ناصر الدین شاه قاجار شاهنشاه تمام ممالك محروسه ایران، لا زالت مورقة دوائح أرجائها القصوی، و مودقة غمائم أنوائها العلیا، مخضرة الأنابیش و الأغصان، محمرة الأقاحی و الایهقان، ریا الریاض، ملأی الحیاض، محمیة الأكناف،



[ صفحه 12]



مجموعة الأطراف، و ماؤها نمیرا، هوائها عبیرا، شرابها سلسبیلا، من كأس كان مزاجها زنجبیلا، و حصاها لؤلؤا و مرجانا، و نباتها قرنفلا و ضیمرانا، و قصرها صرحا ممردا، و طیرها حماما مغردا.

ثمؤلفه:



ملك ناصر الدین شه تاج بخش

بدل بحر و كف ابروخ آذرخش



ز خجلت شود چشمه خورچو آب

ز رخ گیرد از مهر قدرش نقاب



سر سركشان خاكساری درش

جهان شهریاران گدای درش



شده مهر و مه را جبین نیل فام

ز بس سوده رخ بردرش صبح و شام



نه پرورد مهر و مه اندر كنار

بگیتی چنین پاك دل شهریار



ز دست و دلش چشم بد دور باد

همش اختر بخت منصور باد



سراسر جهانش همه بنده باد

بدو ملك همواره پاینده باد



بنفسی ملیكا ما أتی الدهر مثله

و كل الوری فیما ادعیت لیحضروا



و لیس له كفو سوی ما حكی لنا

محیاه مرآت بها كان ینظر



اذاما ملوك الأرض یوما تفاخروا

فكل به طوعا یباهی و یفخر



اذا ذكر الناس السماحة و الندی

تری كلهم یثنی علیه و یشكر



اذا ما بدی فوق الأرائك وجهه

تری الشمس من افق السموات تظهر



هنیئا له ذا الملك ما غرد القطا

و ما البدر یبدو فی السماء و یبدر



كه همواره گردونش بارگاه، خورشیدش كیانی كلاه، انجمش مقدمة الجیش سپاه، و پرچم علمش تابنده ماه، اواره نگارش عطارد، ناهیدش نكیسا و باربد، آفتابش زرینه جام، بهرامش كمینه غلام، بر جیسش منابر را خطیب، كیوانش



[ صفحه 13]



عساكر را رقیب، محدد ایوانش را طاق، مجره میانش را نطاق، قوس قزحش چاچی كمان، و سماك رامحش خطی سنان، باد بزانش عزم، كوه شهلانش حزم، و خیام بلند اساسش بسلاسل دوام مطنب و مخلد، و خرگاه فلك كریاسش بمسامیر بقا مؤتد و مؤبد باد الی یوم المعاد.



سعد چرخ و نصرت اسلام و فضل كردگار

سعی بخت و قوت اجرام و عون روزگار



متصل باشند همواره بملك پادشاه

مقترن باشند پیوسته برای شهریار



مهین قهرمانی كه گیتی خدایان لاف همسریش را اگر تقاضا كنند، اگر چند خاقان چین، و قیصر روم، و كسری عجم، ورای قنوج، و خان تركستان، و شار غرجستان، و آخشید فرغان، و نجاشی حبشه، و هرقل شام، و اسپهبد طبرستان باشند دریا را به پیمانه آب پیمایند، و چراغ در برابر آفتاب افروزند، و آهن سرد را بمشت كوبند، و بناخن كوه همی كنند، و باد بچنبر بندند، و آب در هاون سایند، وزیره بكرمان آرند، و ران ملخ نزد سلیمان برند، بلكه غبار سم سمندش راكحل الجواهر دیده افتخار سازند.

و صاحبقرانی كه اگر كیهان خدیوان برابریش را تمنا نمایند هر چند طهمورس دیوبند، و جمشید جمشاسب، و فریدون فرخ، و منوچهر فیروز، و نوذر آزاده، و شاپور جنود، و هرمز فرزانه، و بهرام گور شكار، و فیروز مردانه، و انوشیروان دادگر، و هرمز ترك زاد باشند، ماهتاب همی به پیمایند، و آب در غربال بیندوزند، و قطره بعمان ریزند. و لعل به بدخشان برند، و در درعدن فروشند، و یاقوت بیمن نمایند؛ و مشك بختن برند، و لاله بگلستان افشانند، بلكه خاك خطوه كمین عبدش را توتیای باصره اعتبار نمایند.



تصادم تیجان الملوك ببابه

ویكثر فی یوم السلام ازدحامها



أعز اذا یعلو السریر متوجا

تمنی الثریا أن تكون قوائمه



تو آفتابی و برمه شود ز فر تو خاك

ز بس به پیش تو شاهان برو نهند جبین





[ صفحه 14]





عادلتر و عالمتر ازو هیچ ملك نیست

الا ملك العرش تبارك و تعالی



بمنطوقه «الالهیة ربوبیة سماویة، و السلطنة ربوبیة أرضیة فیجب علی المستحق لهذا الاسم أن یلزم تدبیر أحكام الخلائق فیما یجری علی یده من امور الخلق».

از شتاب در استیعاب ثواب، و درنگ در ارتكاب عقاب، و صبر عند نزول النوائب، و جهد در انجاح مأمول و مآرب، و كف فیاض، و صدر فضفاض، و خلق عظیم، و عفو عمیم، و حلم احنفی، و علم قسی، و كرم هرمی، و نعم هاشمی، و عزم سدید، و باس شدید، و سد ثغور، و ضبط امور، و اجرای احكام شرع متین، و اعلای اعلام دین مبین، و تشیید قواعد ممالك، و تسدید مراصد مسالك، و رای باسداد رزین، و عقل مستفاد دوربین، كه أربط الملوك عنانا و أثبتهم جنانا، و أمضاهم عزیمة، و أشدهم شكیمة، و لو اقتدح بالنبع لأوری نارا.



یدبر شرق الأرض و الغرب كفه

و لیس له وقت عن الجود شاغل



رایش اربا فلك خطاب كند

خاك در چشم آفتاب كند



آفاق و اقطار، و بلدان و امصار ممالك ایران لازالت محفوفة بالامن و الأمان، از سد باب الابواب، تا حد لاهور و پنجاب، و از بحر جیحون، تا رود آمون، و از لجه ی عدن، تا فرضه یمن، و از خط سقسین، تا خطه ی فلسطین و از ساحت گرگان، تا ساحل عمان، و از شاطی ء دجله و فرات، تا حوزه ی غزنه و هرات، و از نقطه وسیط، تا دایره ی بسیط، از ثریا تا ثری، و از بسیط غبرا، تا سینه سما، هر دهكده اش خجلت فرخار، و غیرت سنجار شد، و هر بلده اش رشك كارنامه قندهار و آزرم بتخانه تاتار آمد، دامان تلالش چون پر طاوس پر از توده ی شقیق گشت، و گریبان جبالش چون افسر كاوس پر از سوده عقیق، روی كوه و صحرا نگارخانه چین شد، و دل دشت و هامون افسانه بهشت برین.



سرخ شد منقار كبك و سبز شد سم گوزن

تا توانگر گشت كوه از لاله و دشت از گیاه



گفتی از هر پشته و دمن نافه ختن بدامن برند، و از هر جوی و چمن عنبر اشهب



[ صفحه 15]



خرمن خرمن كشند، و بر فرق هر لاله بیضه عنبر شكستند، و بر دامن هر گل از ژاله حقه مشك اذفر گشودند، و بهر شهری سلسبیل و حوض ثرثار ساری شد، و از هر بحری چون تسنیم و كوثر نهر جار جاری گشت، چشمه سار خوشیده چون چشمه سلیمان جوشیدن گرفت، و آبار خشكیده چون آب حیوان درخشیدن، فقارء بوادی همه عقاره نوادی شد، خانقاه مخرب جغد، بارگاه مذهب سغد آمد. هر ویرانه كلبه اش ترجمان سدیر نعمان شد، و هر خرابه آشیانه اش ترزفان قصور غمدان، غرفات آفتاب پایه اش همه نگارستان مانوی، و مینو مماثل، و شرفات آسمان سایه اش همه شبستان خسروی، و جوزا حمایل، صفحات دیوارش همه مصور بصور از تنگی و تنگ لوشای رومی، و منقوش بصحف انكلیونی، و هیاكل احجارش همه محجر به تیشه فرهادی، و منقر باندیشه شاپوری، و مفروش بدیبای بوقلمونی، هر خرابش آباد «و ارم ذات العماد، فیها ما تشتهی الانفس و ما لا عین رات» و هریبابش فردوس بنیاد «التی لم یخلق مثلها فی البلاد و لا اذن سمعت» رزانت بنیانش كه از وصمت زوال مصون باد، با سد سدید اسكندری دعوی انبازی كند، و رفعت ایوانش كه از آفت عین الكمال مامون بماناد، از بنای هرمان از لاف همسری بی نیاز جوید، قناطر و رباطات زحل بنیانش هزار چون ذوالاكتاف و اقلیدس سنگ اسطوانه اش بر دوش و كتف كشیده، معابد و مساجد كیوان ایوانش را هزار ایا صوفیه سطایانس در كنج هر مقصوره اش خفته، اسواق رنگینش اعضای سبعه اش به هفت و نه زیور امتعه شریفه پیراسته تر از زلف ظریفان هفت در هفت شد، و دكه های بی همانند و قرینش اندام هفت گانه اش بجواهر سبعه نفیسه آراسته تر از روی خوبان در هفت و نه رفت، و هر حجره و غرفه اش چون كعبة الحجاج و منیة المحتاج آمد، و هر كوی و برزنش روضه ارم و ثانی حرم گشت و چون مشعر الحرام مشعر الكرام شد، و هر بیغوله اش چون منای خیف دارالندوه ضیف گردید، لطیف هوایش خوشبوتر از طبله عطار آمد، و لطیف تر آبش دلجوتر از نافه تاتار، و فرش زمینش بنمارق مصفوفه پر از دیبه رومی و ششتری، و خاك بساتینش بزرابی مبثوثه پر از نقش آزری است.



[ صفحه 16]





بساتینها للمسك فیها روائح

و أشجارها للریح فیها ملاعب



و عذوبت مائش كه «ماؤها راح بل أعذب من الماء الزلال» و صفوت هوایش كه «نسیمها رواح بل أعجب من السحر الحلال» و طراوت خاكش كه «ترابها كافور» و نزهت فضایش كه «هواؤها بخور».



خاكش همه عبیر و بساطش همه حریر

آبش همه گلاب و نباتش همه مذاب



بر روی جویبار ریاحین رنگ رنگ

مانند سیم شاهد بر جدول كتاب



همه مناظرش دلكش و روح افزا، و قصورش مینووش و عالم آرا، كنار هر جویبارش چون جنت موعود پر از چمن و چمانه، و رواق هر كاخش چون مزامیر داود پر از نوای چنگ و چغانه، ریاضش پر گل «و أبهی من أیام الشباب و أحسن من ورد الخدود» و حیاضش پرمل «و أصفی من رائق الشراب و أرق من شكوی العاشق حال الصدود» نزهت گلستانش حظائر قدس را ترزفان، و قامت سرو بوستانش سهی قدان فردوس را ترجمان است، چرخ سدابی بدیدار ریاحینش چون نرگس شهلادیده بر گشاده، و آسمان سیمابی بنظاره بساتینش چون بنفشه قامت دو تا ساخته.



از سبزه پر تیهو زنگار صفت شد

وز لاله سم آهو شنگرف سپر شد



اكناف زمین زانهمه پیروزه سلب گشت

اطراف چمن زینهمه بیجاده اثر شد



و از كثرت اثمار یانعه كه خوشه از عنقود پروین آویخته، و شكوفه از عقد ثریا فروریخته، و از انبوهی اشجار باسقه كه ریشه بر فلك زنگاری دوانیده، و آب از جوی مجره نوشیده، «رق أدیمها وراق نسیمها و تمایلت أشجارها و تنورت أزهارها و صوتت هزارها.



كأن الریاض و أنهارها

و أغصان أنهارها النعس



«تلك الجنة التی اعدت للمتقین» و بترادف عوارف متواتره و تخالف عواطف متوافره، و تتابع آلاء متوالیه، و تضاعف نعماء متعالیه، كه یعطی الهیدان و الزیدان.



له همم لا منتهی لكبارها

و همته الصغری أجل من الدهر



كه بمكواة تأخیر و تسویف، بر سویدای فؤاد عالی ودانی، و عاصی و جانی،



[ صفحه 17]



داغ خیبت و حرمان ننهاده، و بمدای لیت و لا سلسله منای حاصر و بادی و مجتدی و جادیر انگسلانیده، و بمیامن اخلاق اربعه، و محاس اوصاف بارعه، جهات سته ایران را طعنه زن جنات اربع، و اركان اربعه آن را شنعه گر جنان ثمانیه آورد، و بمدلول «الملك والدین توأمان».



نزد خرد شاهی و پیغمبری

چون دو نگین است و یك انگشتری



ماضیع الله فی بدر و لا حضر

رعیة أنت بالاحسان راعیها



قاطبه رعایا در مهدامنیت و امان خفته، و كافه برایا در ظل نصفت و احسان آرمیده، پریشانی اگر هست در طره ی زلف پریوشان، و فتنه اگر بجای است در غمزه چشم فتان، نوای ناله نخیزد مگر از سینه رباب، سرشك ژاله نریزد مگر از دیده سحاب، بقدح زناد عدل و داد، و طرح بنیاد جور و بیداد، و سد ثلمه و خلل سور اسلام و دین، و رفع فتنه و علل و ملت سید المرسلین، ضعیف و قوی، شریف و اجنبی، ذكی و غبی، شحیح و سخی، در عیش رغید مهنا چریدند، و در جشن سعید موفی آرمیدند، لاله زار آسایش را لاله ارغوانی شگفت، و گلزار آرامش را شقیق نعمانی رست، و گلستان نعمت و حبور را غنچه ربیعی خندان گشت، و بوستان سلوت و سرور را نزهت طبیعی عیان شد.

آزادگان كه چون بید سر بی باری در غرقاب نامرادی فروبردند، چون چنار قد آزادی كشیدند، و پنجه در خضاب شادی بیالودند. و فرزانگان كه چون لاله تهی دست از دینار و درم ماندند، چون نرگش زرین جام بر كف نهادند، و غم زدگان كه بشبه بنفشه بر خاك مذلت خفتند، و جامه راهبان شعار كردند، چون سرو سهی بپای خاستند و سبز ردای عزت دثار نمودند، و افسرده دلان كه ادیم بختشان بسان نیلوفر سیاه گلیم گشته، و آفتاب زوال و حرقتشان بر فرق تافته، و پای رجا و آمالشان در گرداب فنا غرق شده، چون شكوفه سپید ادیم گشتند، و بر سریر اشجار اعتبار دیهیم اقتدار نهادند.

شاهبازفر و اقبال چون زرین همای مشرق پر و بال برافراشت، و سیمرغ



[ صفحه 18]



ذل و وبال، چون عنفای مغرب یكباره رخ از جهان برگاشت، خفاش كلال و ملال جغد آسا به ویرانه ی اعتزال ملول گشت، و بوم هموم و غموم بوتیمار وار در محنت كده ایتذال و خمول نشست، و عصفور جفا و نفاق موزه سفر چون كلنگ تنگ بر پا كرده بر شاخ گوزن برآمد، و غراب البین افتراق آشیانه بپرداخت و از پی عیسی رفت و بر شاخ كرگدن جای گزید، و تیهوی نیازمندی از چنگل شاهین نومیدی بی نیازی جست، و در بیابان ناز چون كبك قاه قاه كنان بخرامید و صعوه امل طوق بندگی از گردن محرومی بدور افكند، و بیباكانه آبگاه از دیده عقاب نیل مامول ساخت، و فاخته فراق وفای كبوتر شعار كرده بر پر صقر صفا قرار گرفت، و با صد نوا بانگ چون هزار برآورد، و شخص نصفت زانوی خدمت چون طنبور بر زمین ارادت نهاد، و نطاق طاعت مانند دسته رباب بر میان صداقت استوار داد، و از شرائین جود و كرم چون سینه بربط بانگ زیر و بم برآمد.

نعمت و حبور جوان و پیر را چون دف كف بكف رفت، سور و سرور غنی و فقیر را چون چغانه حلقه انقیاد در گوش كرد وصف بصف گشت، و كبر و عجب چون نای بینوا باد نخوت و مناعت از سر بدر كرد، و جفا اگر چند كاستن ماه از قصب و ربودن مقناطیس مرحدید و اجتذاب نار مرسیماب و كشیدن كاه ربا مر كاه را بود منعدم گشت، و دیده ی افاعی ظلم و حیف بتریاق زمرد سوط و سیف چون باصره ی عقارب اعمی آمد، و سبوی آسایش و آمال ایمن از سنگ حوادث و آجال شد و مالامال گشت.

ابنای سبیل كه از فقر و مسكنت چون نعامه آتش خای شدند بر سبعه الوان دویدند، و بنوغبرا كه از كثرت حاجت چون همای استخوان ربای بودند من و سلوی و مرغ بریان ربودند، اگر چه روزگاری بمضمون «و قعوافی ام جندب و ذهبوا تحت كل كوكب» چون دایره دولت را نقطه وسیط، و مركز خلافت را دائره ی محیط، و سر و سینه ی شاهد امارت را تمیمه و سراویز، و گوش و بازوی عروس سلطنت را آویزه و تعویذ، بازپسین از سلاطین آل شاه صفی آمد، ورتق و فتق



[ صفحه 19]



امور كشور و لشكر، و قبض و بسط زمام كهتر و مهتر وی را مسلم و مقرر شده شیرازه اوراق شهریاری از هم گسیخت. و كارگاه دستگاه ملك دارای تار و پودش از هم ریخت، و قصرهای مشید اگر چند مدارس ادریس بود بلطمات امواج فتن باژگون آمد، و صرحهای ممرد اگر چه تختگاه بلقیس بود به نسمات عواصف محن سرنگون شد، و مغتالان راه زنان بلوچ و افاغنه، و محتالان طاغیان ازبك تراكمه كه روزگاری دیر باز در مرصد مكیدت اشباك خدیعت گسترده، و سالیانی دراز در كمینگاه خدمت احبال حیلت افكنده، و چون خمسه متحیره نگران تاثیرات اجرام علوی، و تأثرات اجسام سفلی، و مانند سبعه ی سیاره بنظرات اقترانات نحسین، و افتراقات سعدین، و انقلابات اقالیم سبعه را دیده دوخته شمار می گرفتند و فرصت را وقت و ساعات می شمردند، و ستاره بخت صاحب تخت را رصاصی و چون زحل در ذنب جدی و دلو یافتند، و خداوند تخت و تاج را درم خرید سیمین ساق چونعاج، و ستاننده باج و خراج را حلقه بگوش رخامین سینه چون قاقم و دیباج نگریستند، و جواسیس سلطنت را چون ثواب در آرامگاه مقیم، و شرطة الخمیس دولت را چون رواسی در قلبگاه مستقیم، و عیون دولت را خفته، و امور مملكت را درهم آشفته شناختند، بسان صرصر عاد، و نار اخدود، و طاعون جارف، و سیل عرم «و جمعوا حزبهم و استجلبوا خیلهم و هجموا هجوم اللیل و اقتحموا اقتحام السیل فتدا كوا تداك الابل الهیم» غفلة از مكمن اختفا بیرون تاختند، و غیلة از پس پرده خفا كه «فجردوا علی أهالیها سیف العدوان» تیغ جفا آختند، و هر یك مصداق «سیظهر علكیم بعدی رجل رحب البلعوم واسع الحلقوم و قوم كأن وجوههم المجان المطرقة» شدند، و اقطار و ارباع ثغور و حدود را فروگرفتند، و اطراف و اكناف قری و بلاد را در نوشتند، و چون آب در همه اعضا بدویدند، و چون باد بر همه اجزا بوزیدند، و به مضمون «للباطل جولة ثم یضمحل» رو به كسلان شیر گیر شد و كبك خرامان شاهین نخجیر و پشه ضعیف پیل كش آمد، و صعوه ی نحیف باز شكار «فدخلوا فی هیاكل الارض و بحارها و مدائنها و أنهارها و معادنها و آبارها و تلالها و جبالها فما كان من الارض برا فصار بحرا و ما كان بحرا



[ صفحه 20]



فصار برا»

پس بر صغیر و كبیر و برنا و پیر ابقا نكردند، و از عاقل و باقل و جاهل و فاضل دست بازنداشتند، جز آن كه با خنجرش پهلو دریدند، و با سر پاسش بازو شكستند، و آماج ازلام و هدف سهام و پی سپر سم ستورش ساختند، و فریسه سباع و طعمه ذئاب و جیفه كلاب و نجعه ی غراب و مسته صقور و ذخره ی مار و مور وهباء منثورش گذاشتند، زنان را بخنجر پولاد چادر عصمت چاك زدند، و مردان را به نیشتر بیداد رگ اكحل گشودند و بر خاك ریختند، نه بر رضیع خورد دل نرم كردند و رحم آوردند، و نه از هر پیر سالخورد شرم جستند و آزرم گرفتند.

«فمنهم من یرثی و منهم من یفتخر و منهم من یخذل و منهم من ینتصر فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر».

و از آن پس آنچه از صامت و ناطق و تلید و طریف و صفرا و بیضاء نقد و زیف بدست آوردند از آن خویشش دانستند و برگرفتند، و آنچه رجما بالغیب بجای ماندند بر آبش شستند و اگرنه در آتشش سوختند، و دلیران رجال كه «صبرا علی الغصص و اصطبارا علی المضض و فی الحلق شجی و فی العین قذی و الثكلی تحب الثكلی» باربات حجال با چشمی گریان هم نوحه شدند، و شجعان ابطال كه «طویت عنها كشحا و سدلت دونها ثوبا و الجواد قد یكبو و الصارم قدینبو و النار قدیخبو» با ایتام اطفال با دلی بریان هم صیحه گشتند، «ذبل الشفاه من الظماء عمش العیون من البكاء خمص البطون من الطوی صفر الالوان من السهر حدب الظهور من القیام».



احوال جهان ز فتنه یكسر

چون طره ی دلبران كشمر



دهر از متكبران جبار

در سلسله ی بلا گرفتار



هم لشكر فتنه فوج در فوج

هم لجه ی غصه موج در موج



محط رحال مناخ اجمال شد، و مصب آمال مهب آجال، گفتی یوم نعم



[ صفحه 21]



و مهرجان، یوم الرقم و یوم البؤس نعمان گشت، و یوم شمالی و روز آبریزان یوم البسوس و یوم بمسیان آمد، دیار از اهالیش چون یوم ینفخ فی الصور بلاقع شد، و امصار چون یوم النشور خوابگاه افاعی و پر از سم ناقع واخلی من جوف الحمار گشت «تضل بها الغطاط و لا یبصر فیها الوطواط فلا سانح الا السبع و لا بارح الا الضبع» خلایق بسته دام ایام و لیالی و در مضایق حیرانی افتادند، و رعایا خسته سهام چرخ لا ابالی و در زوایای سرگردانی خفتند، و انین رباب و طنبور طنین ذباب و زنبور گشت، و فسحت جهان پریشان تنگ تر از بیاض میم و صدر لئیم و دیده ی مور و سینه مار آمد.

چون دیده مور شد جهان از تنگی تا یكباره ساحت ایران بسان «یوم نطوی السماء كطی السجل» بتمامت چون وادی تیه واد غیر ذی ذرع آمد، و بالمره عرصه ی آن مانند شهر ثمود چون «یوم یفر المرء من اخیه، قاعا صفصفا» ماند و گاه گاهی كه استیلای اعدارا سلطان سریر و دارای دیهیم از بزرگ فرمانان دولت و ترخانان حضرت اصغا نمود كه شهری را حصار دادند، و عنوة مفتوحش نمودند و دروی رحل اقامت افكندند، تا چند بخواب غفلت اندری و مفاتیح ممالك را كه «اندم من أبی غبشان» بجرعه ی غبوقی همی فروشی، و پشیمانی را دیگر چاره ی نتوانی، و خویش را «أشأم من طویس» مضروب المثل جهانیان گذاری، «قد بلغ السیل الزبی» پس ایشان را در معرض عتاب در می آورد، و این كلمات انشا می كرد و فصل الخطاب می دانست كه شماها غزالان كناسه بزمید نه غضنفران غابه رزم، و عصفوران و كنات حباتید، نه عقبان هضبات حومات



خلق الله للحروب رجالا

و رجالا لقصعة و ثرید



همانا ما را دارالسلطنه اصفهان مصر كنعان و بیت المقدس سلیمان است. و چونش زبان بشناعت برمی كشیدند و به توبیخ و ملامتش دهان برمی گشودند كه «جاوز الحرام الطیبین».



اذا لم تستطع شیئا فدعه

و جاوزه الی ما تستطیع





[ صفحه 22]



دیر برنگذرد كه شهر اصفهان را محصور و تسخیر كنند، و از سریر سلطنت بزیرت آرند، و نامت را پست كنند، و دولتت را از دست گیرند، «كالضبع تنام علی طول اللدم، حتی یصل الیها طالبها و یختلسها راصدها» گفتی همی پنبه اش در گوش و بخواب خرگوش، و چون صدف همه اش گوش، و چون ماهی خاموش بود و اگر نه سخنی ناموجه میسكالید، و برهانی بی دلیل می تراشید، و چون دهل میان تهی می خروشید، و چون دیگ بی آتش همی جوشید، این بود كه «هل من ناصر ینصرنی و هل من معین یعیننی و أخلاقكم دقاق و عهدكم شقاق و دینكم نفاق» [می سرود] و در پاسخ این مشنود كه «برق لمن لا یعرفك ضیعت اللبن فی الصیف و تركت العصا بالخیف».



فمن ینجی العلیل من البلایا

اذا كان البلاء من الطبیب



و دیگر باره همی گفت كه مرا سرای سلطنت دارالسلام و قبة الاسلام، دارالاماره ام بیت المعمور و قبلة الانام است و بمدلول «اذا ادبرت الدول خدمت العقول الشهوات» با شاهدان ساده ارمن كه «لها بدن كالدیباج و وجه كالسراج و عین كعین النعاج و ثدی كحق العاج» دست در آغوش داشت و جمشیدی باده چون عقیق یمن را بجام فرعونی نوشانوش می گفت و همی سرود كه «نقلنا اللوز المقشر و سكرنا الطبرزد و ریحاننا الخد المورد و طیبنا اورد و بخورنا الند».

و زمزمه ی موسیقار را در دفع خصم دمدمه كوس می انگاشت، و زلفین خم اندر خم دلدار را كمند شصت خم می پنداشت، و كمان ابرو را چون پرنگ جان سوز می خواند و تیر مژگان را خدنگ دلدوز، و اخجل من مقمور نرد لهو و لعب می باخت و اسب عیش و طرب می تاخت «الیوم خمر و غدا الأمر» می گفت و بدین بیت ترنم می جست:



لعل یا بنگاله شكر خنده یك عمان گهر

زلف یك اهواز عقرب طره یك عالم شكن



و به مضمون «ذهاب الملك من نوم الغدوات و شرب العشیات» چیزی بر



[ صفحه 23]



نگذشت كه بمفاد «تنزع الملك ممن تشاء» ملك موروثش از دست رفت، و دولت دیرینش چون تیر از شست بجست، و مصداق «بنی قصرا و هدم مصرا» آمد.



چنین است رسم سرای فریب

گهی بر فراز و گهی بر نشیب



«فانقرض ملكه و غرق فلكه و صفرت و طابه ازدفر جرابه» جهان فانی را درود گفت و به سرای جاودانی تحویل داد.

چون از پس وی زمام مهام در قبضه ی اقتدار و عنان ایام بسر پنجه ی اختیار مربع نشین چهار بالش هفت كشور، و مسند گزین هفت اورنگ این چار سوی ششدر، أبوالسیف نادرشاه افشار آمد، كه حومه شجاعت را یك بیشه شیر خونخوار و حلبه ی فروسیت را یك دشت سوار جرار، و سده سینه ی سلطنت را یك جهان شهریار و آسمان اوج و رفعت را صد خورشید فلك دوار.



داغ نه ناصیه سركشان

تیغ زن تارك لشكر كشان



یری نفسه فی همة أسدیة

و فی كل عضو من جوارحه اسد



كه فرج بعد از شدت و فرح پس از محنت بود، و كالبد حیاة را چون روح و سفینه نجات را چون نوح، بلایحه «سیجعل الله بعد عسریسرا» با جنودی انجم فوج و جیوشی قلزم موج.



كأن ربك لم یخلق لخشیته

سواهم من جمیع الناس انسانا



قوم اذا الشر أبدی ناجدیه لهم

طاروا الیه زرافات و وحدانا



رجم و دفع دیو و شیاطین ممالك و طرد و منع یاجوج و ماجوج مسالك را انگشت به نمك سودند، و دست در عطر منشم فروبردند، و یمین غموس یاد كردند و بثوب عروس سوگند خوردند، و اخذ ذحل و ثار ادست در دست داده از یكدیگر عهد و ذمار بستدند، و شهابی ثاقب و سدی سدید و ابری بلابار و بحری تن اوبار شدند، و زلال مملكت را از خار و خاشاك عار و عوار مصفی ساختند، و مرآت سلطنت را از زنگ و غبار شنار مجلی نمودند، و شاخ فساد را از بیخ بركندند، و بنیان بیداد را از بن برآوردند، و دست فتنه را بربستند، و پای آشوب را بشكستند،



[ صفحه 24]



و خرمن اشرار را ببرق تیغ سلیمانی در هم سوختند، و دیده دشمن نابكار را بنوك تیر خیزرانی درهم دوختند «فقصم ظهور الملحدین و أرغم انوف الجاحدین»



بهر جا سر فتنه جوئی كه دید

ببرید و بر رخنه ملك چید



نواحی و اقصای حدود را از تصرف طاغیان بپرداخت، و حوالی و ارجای بلاد را از تملك بلوچ و افغان تهی ساخت، تا رفته رفته آب رفته بجوی باز آمد، و اندك اندك بخت خفته دیده فراز كرد، و ویرانی رو به آبادانی گذاشت و غمنده گیرا بجای شادمانی نشست.



فلما أصبح الشر و امسی و هو عریان

فلم یبق سوی العدوان دناهم كمادانوا



«ذلك جزیناهم بما كفروا و هل نجازی الا الكفور».

بلكه خطوط محیطه ی دوایر ایران را منفرج ساخت، و عرض سطوح أجسامش را متسع، و مسافت آفاق جنوب و شمالش را به بیرون از نهایت، و مساحت ما بین مشرق و مغربش را خالی از بدایت، و چون ذوالقرنین «حتی اذا بلغ مطلع الشمس و بلغ بین السدین» و بسان سلیمان كه «آتیناه ملكا عظیما» از مشرق تا مغرب و از مغرب تا یثرب و از حلب تا كاشغر و از یمن تا كالنجر بتاخت و بحیطه ی قبض و بسط و محطوطه ضبط و ربط در آورد، و فسحت ایران را دارای صد چندان، و وسعت آن سامان را حاوی هزار چون آن نمود.

و از آنجا كه «ان الانسان لیطغی أن رآه استغنی» چون خویش را بر تمامت جهان و جهانیان مستولی یافت، و اقالیم سبعه را در زیر نگین خود مختفی، نسر نخوت اعضای رئیسه اش را نشیمنگاه ساخت، و طغرل فرعنت در حواس خمسه اش آشیانه گرفت، و قوای حیوانیش بر ملكات نفسانی چیره گشت، و از میان اخلاط اربعه خلط سوداویش بر احلاط ثلاثه غالب شد، و آثار مالیخولیائی و مانیائی در وی بظهور رسید.

پس دست جور از آستین برآورد، و با رعایا و برایا به تمامت بداندیشید و با اقویا و ضعفا قاطبة بدسكالید، و با سران سپاه از دور و نزدیك، و مقیمان



[ صفحه 25]



درگاه از ترك و تاجیك، سوءظن شعار ساخت و مفهوم «ان بعض الظن اثم» را دثار و عبد آبق را از بنده ی صادق فرق نگذاشت و ایاز محمود را از غلمان متوكل بازنشناخت، و هر تن را كه در حضرتش حاضر ساختند قصاص قبل از جنایت با بمثله و دارش كه «و لاصلبنكم فی جذوع النخل» امر نمود و هر كس را كه در پیشگاهش بپای داشتند كیفر پیش از جریرت را كه «لرجمناك و ما أنت علینا بعزیز» به رمی و رجمش حكم داد، تا اهالی مملكت و پیشكاران دولت با وی دل بد كردند و از او روی بگردانیدند، و انقراض مدتش را از خداوند قهار مسئلت نمودند، و انهدام سلطنتش را از ایزد جبار استغاثت كردند، و با كف الخضیب دست بدعا افراشتند، و روح الامین را آمین گذار خویش ساختند، و بمفاد «ان الله فی القلوب المنكسرة ادعونی أستجب لكم» كوكب بختش را از اوج بحضیض آورد، و نیر اقبالش را از برج شرف ها بط نمود، و بمضمون «تذل من تشاء الملك الله الواحد القهار» شباهنگام بروی بتاختند، و در فراشش كه «قتل صبرا» جهان را از وجودش تهی ساختند.



چنین است رسم سرای سپنج

گهی تن براحت گهی تن برنج



و از پس وی بمدلول «الشی ء ان تجاوز حده انعكس ضده جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا» رونق آرایان خورنق جهان آرائی و آب و رنگ افزایان اورنگ كیهان پیرائی.

شموس الشتاء، بدور السماء، غیوث الندی، لیوث الوغی، مهج الحیاء، لجج العطا، مصابیح الدجی، مفاتیح العلی، مهین شهریاران فرخنده نژاد، و مهین پادشاهان خجسته میلاد، آزاد زادگان خاندان كیان، و برومند فرزندان قاجار نویان، فرمان فرمایان با داد و دهش روزگار، سلاطین ستوده روش و منش قاجار «شكرالله آثارهم و حمد أخبارهم و حمی أقدارهم و أجل أخطارهم» كه هر تن در رزم هزار تهمتش به پیراهن اندر، و هزار نستیهنش در زیر جوشن مضمر، و در بزم هزار فریدونش رامشگر، و هزار جمشیدش ثناگستر، و در عدل



[ صفحه 26]



هزار بهرام و انوشیروانش دادخواه ایوان، و در بذل هزار حاتم وقا آنش ریزه خوار خوان احسان، و در حلم هزار احنف و قیسش دربان، و در حزم هزار حری و بوقبیسش چو سنگ میزان.



و بر لبر ما نسبت فصاعدا

الی آدم نیمه خیر ابرار



زینت بخشای تیجان وارائك شدند. و جهان پیرای دول و ممالك. و قانونی نوباوه در عرصه گیتی برنهادند، و بنیانی نو و تازه در حوزه ی ایران برآوردند و «كالزند للنار و الینبوع للماء» جروح صدور مغمومه را بانامل مكارم مندیل، و قروح قلوب منكسره را بمرهم مراحم ملتئم ساختند، و ستم زدگان كه از جور جائر در هر لحظه تجرع غصص می نمودند، بدر كمالشان از محاق جست و با نگار سیم تن آرزو در یك پیراهن خفتند، و افسرده دلان كه از ظلم ظالم هر دم اختلاص فرض می شمردند، عطارد اقبالشان از احتراق رست و با شوخ ارمن امل دست در گردن شدند و از تجلی نور تباشیر صبح انصاف شعله نار رواج جور و اعتساف را منطفی، و دود ظلمات كفر و اجحاف را منخمد نمودند، از هر دو نام ماند چو سیمرغ و كیمیا «فملئت الارض عدلا و قسطا بعد ما ملئت ظلما» تا هیچ تن را نیروی ستم اگر چند نمرود عنود و شداد بیداد و فرعون سحار و قارون مكار بود بجای نماندند.



اقاموا منار العدل فی كل جانب

من الارض حتی انسد باب المظالم



و بمعمار جهد موفور و سنمار سعی مشكور كرده چون ارتنگ گستردند، و بیرنگی بی نیرنگ بكار بردند، و هر خرابه را آبادان، و هر ویرانه را بهشت نشان، و هر بیغوله گلخنی را گلشن، و هر تیره ظلمتكده ی را روشن، و هر مطموره را معموره، و هر منطمسه را مقصوره و هر غمنده ی را شاد، و هر بنده را آزاد ساختند.



یجزون من ظلم أهل الظلم مغفرة

و من اساءة أهل السوء احسانا



و برأی صائب و فكر ثاقب كه بنای دولت بی پای مردی آن نپاید، و بعزمی سریع و حزمی منیع كه یاسای سلطنت بی یاری او بجای نماند، انوار محاسن



[ صفحه 27]



فعال در شرق و غرب عالم چون شمس متشعشع شد؛ و آثار محامد خصال در بحر و بر چون مشك متضوع آمد «فتلا لأغرة الحق و أشرق وجه الدین؛ و اضمحل دجی الباطل و استظل الانام بظلال العدل و الاحسان و ارتنعوا فی ریاض الامن و الامان».



و قد جمعت فیها المحاسن كلها

و أحسنها الایمان و الیمن و الأمن



و چون سیمای زعفرانی رنجور جهان ارغوانی گشت؛ و حمای سریانی محرور كیهان از حدت افتاد و بحرانی شد، و عرصه ی این جهان را از جابلسا تا جابلقا بنظام و قوام آوردند، و فضای این عالم را از مهب شمال تا محل جنوب چون مهرگاه زوال بكمال رسانیدند؛ ساحت عالم جسمانی را بتن تنگ نگریستند، و بر عرصه ی عوالم روحانی اورنگ نهادند، و از قوالب عنصری و هیولائی كه مركب از مادیات بود پرواز كردند، و با عقول بسیطه و ارواح آسمانی كه از مجردات بود همراز شدند و در حظیره قدس «فروح و ریان و جنة نعیم» دمساز شدند و در حدیقه فردوس «حور مقصورات فی الخیام لم یطمثهن انس قلبهم و لا جان» انباز آمدند «لا زالوا متنسمین من نسائم الجنان و مستغرقین فی قوامیس الغفران و مستروحین من روائح الرحمان» بمضمون «أعط القوس باریها و انزل الدار بانیها ظاهر الحق ثابت الاركان صاعد النجم عالی البنیان» ضیاء بیضاء داد و دین از افق بطحاء عدل و آئین طالع گشت و خورشید عالم آرای تاج و نگین در وسط السماء قدر و تمكین لامع آمد، و شمس شرق شرافت «كالصبح اذا سطع» پرده از جمال گرفت؛ و هلال یك شبه سعادت «كالبرق اذا لمع» ماه دو هفته گشت و چون بدر بكمال رسید. و غره ناصیه سلطنت، و دره ی صدف دین و دولت مالك رقاب امم؛ قادح زناد داد و كرم، طلیعه اقبال، شریعه بذل و نوال، منهاج قویم صراط مستقیم، مبشر بشر و فرح، منشر حزن و ترح، بعینه ی عظمی و منیه كبری طراز جامه ی خسروانی آغاز بارنامه ی قهرمانی، ماه رایت گیتی پادشاهی، و كتابه علم شهنشاهی طراح نگارخانه چهار بازار شهود، سباح هفت دریای عوالم جود و وجود، محمود ملایك و افلاك، و مسجود ساكنین این آب و خاك، مهر دیهیم عرش اورنگ، و سپهر



[ صفحه 28]



اقلیم عقل و فرهنگ، فلك را بلندی و مدار، زمین را ارجمندی و وقار، «المتتوج بالمجد الانیق، و المتاجج بالرأی الوثیق، البدر فی الجحفل، و الشمس فی المحفل، مهجة الفضل البارع، بهجة العلم القارع، جبهة الفخار فی الاسلاف، و سنام الفخر فی الاخلاف فرید الاصطناع، مدید البال و الباع، الراكب فی كوفان العز و النسب، الراقی فی مصاص المجد و الحسب میمون النقیبة، حسن السكینة، مبارك الطائر، محمود المآثر الذی كان فی سماء الشرف كالضیاء، و فی ارض الحیآء كالسمآء، یثنی علیه العناصر و تثنی به الخناضر».



متوج بالمعالی فوق هامته

و فی الردی ضیغم فی صورة القمر



این همایون شهریار خجسته آثار، كه خداوندش یار و روزگارش پایدار و حصن ملكش حصین، و جدار جاهش رصین باد.»



خمسین الف باشد ثلث بقاش كزوی

بر اهل ربع مسكون احسان تازه بینی



ملك اذاورد الملوك بمورد

و نحاه لا یردون حتی یصدرا



بمدلول «وافق شن طبقه» شبستان ملك داریرا «سراجا و هاوجا» و بوستان شهریاری را «ماء ثجاجا» گشت.



و لم تك تصلح الاله

و لم یك یصلح الالها



و پایه عرشه جلال را بر فراز عرش گذاشت؛ و سایه ی كرسی اجلال را بر فرق مهر انداخت.



بلغت سماء المجد عزا و رفعة

رویدا فما فوق السماء بمنزل



و عرصه ی عالم را چون احاطه افلاك بر كره خاك حاوی گشت، و ربع مسكون را چون دایره معدل بر اقطار جهان محتوی، و رواق هفت طبق شش سوی دولت را دعامه و طاق نه رواق مشكوی سلطنت را قائمه شد «سایه خورشید بینی تا كه بینی آفتاب» و سكه جهان بانیش را در اقالیم سبعه در پنج كرت برنه فلز زدند، وصیت گیتی ستانیش را بر بام نه فلك هفت نوبتی چرخ به پنج كوفتند؛ انجم با اینكه همه اش چشم و دیده ی دوربین است، صاحبقرانی چون وی در هیچ قرن ندیده، و افلاك



[ صفحه 29]



با اینكه همه اش گوش و سمعی زود شنواست، نكونامی چون او در هیچ عهد نشنیده و امهات سفلی از آبای علوی چنین برومند فرزند در دامان نه پرورده، و روزگار كهن با آن كه عهد شباب و زمان كهله و فرتوتی نگریسته، چنین ارجمند دلبند در دل و جان نه چسفانیده، و سیمرغ در هوای حشمتش شهپر انداخته و مقصوص الجناح گشته، و همای رویت در پرتو خورشید همتش بال و پر سوخته، و شهباز تیز پراندیشه در فضای جلالتش شاه بال افكنده، و شاهین بلند پرواز متخیله در اوج قدرتش از طیران بازمانده.



ای بر سر سدره شاه راهت

وی قبه ی عرش بارگاهت



ای طاق نهم رواق بالا

بشكسته ز گوشه ی كلاهت



هم عقل دویده در ركابت

هم شرع خزیده در پناهت



كانك شمس و الملوك كواكب

اذا طلعت لم یبد منهن كوكب



و نیر اعظمش در نصف النهار هر روز غاشیه طاعت بر دوش فكنده، و ماه گردون حبشی بنده اش را حلقه عبودیت در گوش كشیده، و بمضمون «و آتیناه الحكم صبیا» با آن كه سنین عمر مباركش «بلغ الله بك أكلاء العمر» ما بین عشر و عشرین و هنوز نادیده خواب و ادراك اوان حلم نفرموده، ملكه عقل بالفعل را بالغ اربعین گشت، و مجربه امور را مدرك زمان سبعین، و در فاتحه شباب، و در ریعان عیش لباب، اقتناء آداب فرمود، و از مراتب قدس اصابه ی حد نصاب نمود و در عنفوان عمر و جوانی، و عنوان امرو كامرانی، كه منشأ هر غفلت و غرور، و مصدر هر فرحت و سرور است هرگز هواجس نفسانی و وساوس شیطان را پیرو نگشته، و هوای حیوانی را بر قوای انسانی چیره نساخته، و هیچگاه دامن عصمتش را گرد مناهی نه نشسته، و شیشه عفتش را سنگ ملاهی نشكسته! و كمیات اعراض صفات حیوانی را بكیفیات جواهر ملكات نفسانی مصفا نموده، و در زهد طویت در حذاء زهاد ثمانیه رفته و در قدس سجیت حذوالنعل بالنعل با انبیاء اربعه راه پیموده، و مصداق سخن بقراط آمد كه گفت: «بزرگترین پادشاه آن كس باشد كه غالب بر شهوات شود».



[ صفحه 30]





بیاموز آئین دین بهی

كه با دین به خوب باشد شهی



و از آنجا كه خمیر مایه وجودش را سر انگشت روح القدس بماء سلسبیل تخمیر داده، و روح انسانی این انسان كامل را از نفخات انس كه «فنفخنافیه من روحنا» دروی دمیده. اخلاط اربعه اش ایتلاف گرفت، و معتدل المزاج شد، و طبایع چهارگانه اش اختلاف را دست بازداشت، و متحد المزاج گشت اخلاق اربعه را چون اربعه متناسبه با یكدیگر امتزاج داد، از این روی از اقداح اعشار صفات كمال حاوی معلی و رقیب گشت، و از هفت و ده تجلیات حسن و جمال حظ اوفر و غنم اكبرش اوفی نصیب شد و در محاسن صوری از تمامیت اجزاء، و موافقت اعضاء، و اعتدال قوای طبیعیه، و اجزای اولیه، و حسن منظر و لطف مخبر و طلیعه طلعت، و جامعیت خلقت، لا شریك و عدیم المثال و بیرون از مانند و همال است.



جلی وجهه و اللیل فی غسق الدجی

فتاب عن الاصباح و اللیل ادعج



بزبان كی توان كنم وصفش

وصف او در بیان نمی گنجد



اگر آفتاب تابان یكنظر اشعه ی آن خورشید جمال نگریستی، مانند ماه آسمان دو فلقه گشتی، و از فلك سرنگون شدی، و همی «تبت الیك و أنا اول المؤمنین فتبارك الله احسن الخالقین» گفتی، و اگر این ملاحت دیدار، و حلاوت گفتار و بشاشت روی، و هشاشت خوی را كه «اجمل من ذی العمامة» است خوبان خلخ و فرخار، و نكویان تبت و تاتار نگریستند، پشت دست حیرت بخائیدند، و دو دست عبرت بر هم بسائیدند، و مغشیا علیه بر وی در افتادند «و سبحان الله رب العالمین فانا اول العابدین» همی سرودند.



صورت یوسف نادیده صفت می كردند

چون بدیدند زبان همه از كار برفت



«جعل الله الممالك مستنیرة بغرة ناصیته شرقا و غربا، و صنوف الخلایق مستضیئة باشعة جبهته عجما و عربا.



بقیت بقاء الدهریا كهف أهله

و هذا دعاء للبریة شامل





[ صفحه 31]



و بواضحه «آتیناه حكما و علما» در بحث فنون علوم و فضایل، و شعب شجون غوامض مسائل، در رواق تعلیم و تعلم معلم اول و ثانیش در حلقه اشراقیون زانو دو تا كنند، و در كلم سبحانی و حكم یونانی، حكمای ثمانیه در ركاب تفهیم و تفهمش؛ در زمره مشاؤن قدم زنند، و در علوم غریبه، و معارف عجیبه، و اسرار لطیفه، و دقایق شریفه، و اشكال هندسی، و صور اقلیدسی، و مشكلات مجسطی و معضلات فلسفی كه «من العلم رضت صعابه و خضت بحاره» از هیئات و نجوم و هندسه و حساب و ریاضیات و ایساغوجیات و طبیعیات و الهیات در اطلاع بر اختلاف اصغر و اعظم و ادوار و اكوار انجم و ابطال تناهی ابعاد و اثبات جزء لا یتجزی و امتیاز جواهر و اعراض و تمیز برهان انی و لمی و شناختن قضایای متصله و منفصله و مفردات و ماهیات و مادیات و مجردات و كلیات و جزئیات و كمیات و كیفیات و بسایط و مركبات و ثقیل و خفیف و طول و عرض و عمق و خط و سطح و جسم و ضرب و تقسیم و جمع و تفریق و مثلث و مربع و آفاق الارض و طبقاتها و حدودها و جهاتها و ارتفاعها و انخفاضها و بحارها و حیاضها بطلیموس و ذیوجانس و ابومشعر بلخی و عمرو بن فرحان طبرسی و خلیل بن احمد سجزی و یعقوب بن علی القصرانی و محمد بن ایوب و سقراط و بقراط و افلاطون و ارسطو و ارشمیدس و جالینوس سبق خان و بستان و چهار زانو زن ایوانش شوند، و مقیاس دانش و قسطاس بینشش انگارند، و در تقدیم پنجگانه بر خویشش مقدم دارند و همی «العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء» سرایند و همی خوانند «هو صاحب القریحة الوقادة و البصیرة النقادة و الفضل الذی ما سمع به فی الاوائل و الاواخر قل لئن اجتمعت الانس و الجن لا یشقون غباره و لا یجرون فی مضماره الذی رباه الفضل فی حجره و ضمه الكمال الی صدره».

و بمضمون «كاد البیان أن یكون سحرا و كلام الملوك ملوك الكلام». در طلاقت و ذلاقت لسان، و رشاقت و بلاغت بیان، و حسن صناعت و براعت و اشارت و استعارت و طرز صراحت و كنایت، و ملاحت و جزالت، و ترصیع



[ صفحه 32]



جواهر كلمات و الفاط، و تنضید لالی حقیقت و مجاز، و مراعات اطناب و ایجاز كه روایت از فصل الخطاب كند، و خارق عادات را چون اعجاز باشد، در صماخ اسماع، و دماغ طباع، و بینش بینندگان، و دانش دانشمندان تشنگی گلزار را باران بهار است، و مرارت هجران را حلاوت دیدار دلدار خمار، صباح را صبوح است و نشأه راح با روح است.



أحادیث أجلی فی النفوس من المنی

و الطف من مر النسیم اذا سری



واندی علی الاكباد من قطر الندی

والذفی الاجفان من سنة الكری



بل یزری علی الربیع الظاهر، و یغنی عن رنات المزاهر.



لفظ تو در است و معانی صدف

رأی تو جان است و معانی صور



باغ ادب را سخن تست بار

تخم سخن را كرم تست بر



اگر گاهگاهی از جیب بیان چون موسی عمران ید بیضاعیان می فرمود و كالبد سخن را چون دم عیسی مریم روان می بخشود، و بالماس فكرت درر معانی می سفت، و در سلك كهر الفاظ منخرط می ساخت، و صفحه ی كافور عذار را بنوك خامه ی مشكبار آرایش می نمود، زبان كلكش مصرح مضمرات بلاغت بود، و صریر خامه اش مبین مبهمات فصاحت «ان لآلیها متلالاة بالفصاحة و دراریها متشعشعة بالبلاغة و هورب القلم و البیان، و اللسن و اللسان» و از لطف معنی دقیق، و حسن فحوی انیق در لفظ رقیق، و قالب رشیق، كه «أعذب من الماء» و أرق من الهواء، معنی بدیع و الفاظ منقحة رقیقة، و صنیع كله نخب».

اگر تفتازانی و جرجانی و سحبان و بدیع الزمانش نگریستند، بهرچه از انبیا گفتند آمنا و صدقنا:



و كل كلام دون لفظك زائف

و كل مقال دون نطقك واهی



همی سرودند، و همی «هو الیوم افصح من قس عند فصاحته و ابن قیس فی مقام حصافته و قداخذ بزمام الكلام فقاده اسهل مقاد و ساقه أجمل مساق» برخواندند و همی گفتند كه نه هر كس وجنه قرطاس را بمشاطه اقلام آراید، و عذار اطراس



[ صفحه 33]



را بگلگون اسجاع آلاید، تواند اندام هفت گانه عروس كلام را بدین دلكشی به پیراید و اعضای سبعه طاوس سخن را بدین خوشی محلی نماید:



ان السلاح جمیع الناس تحمله

و لیس كل ذوات المخلب السبع



و شواهد این ادعا و بینات این مدعی بعضی از توقیعات رفیعه و صفحات طریقه است كه «حسبتهم لؤؤا منثورا» محض اظهار تعلق امر بر محال و اثبات كرامت و اعجاز كه بامتیاز بعضی از چاكران دولتخاه، و سرافرازی برخی از خانه زادان درگاه؛ بقلم مشكین رقم، و انامل معجز شیم، شرف صدور یافته كه اینك چون صحیفه ی آسمانی، و ثانی سبع المثانی، قصب الجیب اعناق، و قلادة النحر سینه اهل آفاق است كه اگر مترسلان سلف، و نگارندگان خلف بتمامت متفق الكلمه شوند. و مجتمع الهمه آیند «و لو كان البحار مدادا و الاشجار اقلاما و الافلاك أوراقا» و خواهند یكحرف از حروف و یكسطر از سطورش نگارند گواهی دهند كه «ما كل نافجة ریا ولاكل عقد عقد الثریا» و اگر عبدالحمید و ابن العمیدش تلاوت كردند دساتیر خویش را اساطیر، و أقاویل الاولین را اباطیل الآخرین شمردند و همی به «مرعی و لا كالسعدان و ماء و لا كصداء» تمثل جستند و گرد كلمه «فتحت الرسالة و ختمت» خط ترقین كشیدند «انه لقول فصل و ما هو بالهزل و لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه لیس كمثله شی ء» نگاشتند، و بصریحه ی «الشعراء امراء الكلام و الشعر لسان الزمان» در انشاد اشعار پارسی و هروی. و انشای ابیات دری و پهلوی در بحور سبعه، و أقسام ثلاثه، و أركان أربعه، و اجزای ثمانیه، و رباعی و دو بیتی و قصیده و مثنوی، و معما و لغز، و مسجع و مرمز، و قریض و تشبیب، و تغزل و نسیب، و ترصیع و تسجیع، و جهات اربعه تشبیه، و مقتضی الحال؛ و قرینه ی مقال، و عاری بودن از حشو قبیح، و حاوی بودن مرحشو ملیح را شعرای سبعه، و ائمه اربعه، و منوچهری دامغانی، و فرخی تركستانی، و فردوسی طوسی، و مصلح الدین شیرازی، و ناصر خسرو علوی، و امیر خسرو دهلوی را در محل تملیط و اجازه آرد، و در مورد اعطا و مناوله گذارد «و أجزت لك أن تروی عنی كلما سمعت منی» فرماید



[ صفحه 34]



و بمدلول «ان من الشعر لحكمة و تحت العرش كنوز مفاتیحها ألسنة الشعراء» اشعار آبدارش كه بعذوبت آب فرات و حلاوت چشمه حیات و دقایق شعرش كه حدائق السحر و لطایف نظمش كه استطالة الفهم است و هر سطرش بحریست مخزون بدراری شاهوار، و هر حرفش درجی است مشحون بلالی افكار ابكار، و هر بیتش ناسخ حرز الیمانی و وجه التهانی است، و هر شعرش جاویدان خرد را مانند انجیل و سبع المثانی، چون جمع معرف جامع جمیع محسنات بدیعیه، و بسان الفاظ عموم حاوی تمام نكات بیانیه، از صحت و سلامت روی وقافیت و رعایت و تدمجموع و مفروق. و تسبیب سبب خفیف و ثقیل، و ترتیب فاصله صغری و كبری، و تجرید از سناد و اقوا، و ابطا و اكفا، و تعریه از جمیع مجهول و معروف، و تمیز تاسیس و دخیل، و گریز از جنن و ترفیل، و منع خلل و اختلاف، و دفع علل و انزحاف، و كشف تحصیلی و تكمیلی؛ و تذییلی و تسهیلی، و استجماع تمام وجه شبه، و حسن مشاكله، و مزاوجه، و سبك اتصال وصل، و طرز انفصال فصل، و مواخات طباق و استخدام، و مراعات جناس تام و غیر تام، كه اگر ائمه اربعه فصحاء و طبقات سه گانی شعرا این بكر مضمون، و سجع موزون، و حسن تلفیق، و لطف تفیق، نگریستند فضیلت «و من و من و ركب و رهب و رتب لولا الفرزدق لذهب شعر العرب» را تفضیل مكان اخس بر اشرف، و ترجیح بلا مرجح می پنداشتند، و در مقطع هر مصرع «جف القلم بما هو كائن و هو ملك الكلام، فیه و شجت عروقه و علیه تدلت غصونه، فهو یجتنی منه ما احلولی و عذب و یترك منه ما املح و جشب» می نگاشتند و در خاتمت هر شریطه ی خاتم «بدی ء الشعر بملك و ختم بملك». برمی نهادند، و می سرودند كه الحق در عذوبت كلام اكفی الكفاة، و در درایت و كتابت صابی و ضبی، و در تاسیس و تجنیس بستی، و در ملح و نوادر ابوسعید رستمی، و در القای سؤال مهلبی، و در صفاء ذهن ابن كندی.

و اصمعی در مأثورات، و هروی در منقولات، و مبرد در تعلیلات، و حسن در لفظ و وعظ، و شعبی در علم و حفظ، و خلیل و یوسف عروضی در عروض و نحو



[ صفحه 35]



و جریر در غزل و هجو، و غسانی در فصاحت و خطابت، و عبدالحمید در بلاغت و فصاحت، و ابا عمرو در قرائت و اعراب، و ابن غریب در روایت از اعراب، و قابوس در سرعت رویت، و واصل بن عطا در قدرت حذف، گلچین این گلشن و خوشه چین این خرمن، و عندلیب این چمن، و نافه این ختن، و در این درج، و اختر این برج، و قطره ی این سحاب، و ذره ی این آفتاب اند.

«ان الادب روض لم یجن نواره سواه فهو یجنی خیاره و یقطف قطوفه دون من تعاطاه و انه رب الكلام و منقض عذاری الالفاظ و مالك رق الفصاحة نظما و نثرا و قریع دهره الذی لا یقارع فضلا و علما» و همی گواهی دادند كه در قانون چكامه پردازی، و فنون جامه طرازی «یصید ما بین الكركی الی العندلیب و جدد رسوم القریض بعد أن نسجت علیها العنكبوت و أحیی أنواع العروض و قد كادت أن تموت» و اگر اخطلش این بیانات رنگین و عبارات شیرین كه «الطف من الارواح فی الاشباح، و أعذب من الضرب فی ثغور الملاح و أبهج من لالی الطلل علی مباسم الاقاح، و أنضر من الروض عند تبسم ثغر الصباح» اصغا نمودی، ناقوس غیرت نواختی و خاج خجلت انداختی، و با خود گفتی «ان كنت ریحا فقد لاقیت اعصارا» و همی سرودی كه:



«و ما أنا الا قطرة من سحابة

و لو أننی صنفت الف كتاب



«اطربنی بنسیج وحده و فرید عهده و أغنانی عن المثالث و المثانی أوفی الله كاسه و طیب أنفاسه» با آن كه «ماذا أراد الرجل حذقا فی صنعته، الا كان ذلك نفصا فی رزقه» در حوزه جهان فرمانفرمای عرصه ی زمین، و از همه خسروان فرد ذوفرند و منقطع القرین، و مصداق المثلث بالحكمه، و المثلث بالنعمه است و بمفاد «الخط نصف العلم و الخط هندسة روحانیة ظهرت بآلة جسمانیة» در اقسام خطوط دوازده گانه كه گاهی بهفت قلم بعطارد بنان و نوك مشتری خامه مشك ناب از زلف شب بر كافور عارض روز می آلود، و از چشمه قار غالیه بر میدان عاج می افشاند، و از قلزم قیر عبیر بر صحرای سیم می بارید:



[ صفحه 36]





گهی میانه صحرای سیم غالیه بار

گهی میانه دریای قیر غالیه خور



بدو معالی بینا و چشم او اكمه

بدو معانی فربی و جسم او لاغر



خطی چنان كه اگر ابن مقله زنده شود

تراشه قلمش را بمقله بردارد



«بكلام لوان للدهر سمعا مال من حسنه الی الاصغا» اگر اساتید سته، و محمد بن بواب، و علی بن مقله، و میرزا سلطان علی هروی، و میر علی تبریزی، و عماد الدین حسنی، و شفیعای حسینی حاضر بودند، در اوقات پنجگانه در حلقه مشقش در صف النعال تعلیم ستادند «و أطل جلفتك و أسمنها و حرف قطعتك و ایمنها» را چو نقرایض سبع قرطه گوش ساختند، و در هر صبح در دایره تعلیمش «و قرمط بین حروفك و فرج بین سطورك» چون مستحبات موكده سرخط بندگی سپرده، و پیرایه هوش نمودند. و در نازكی و نزاكت، و تازگی و نظافت، و حلاوت و ملاحت، و طراوت و لطافت، اگر ادریس كه واضع خط است نقطه ی از خطوط و حرفی از حروفش نگریستی «هذا خط قابوس أم جناح طاوس» گفتی.



فی خطه من كل قلب شهوة

حنی كأن مداده الاهواء



كاش ابن مقله بودی در حیات

تا بمالیدی خطت بر مقلتین



و بصریحه «ان الله صوركم فأحسن صوركم» در صنعت نقاشی و حرفت شبیه كشی، و علم مناظر و مرایا و دورنما سازی، چنان بیرنگ اندازد و آب و رنگ دهد، كه خط بطلان بر نگارستان و ارژنگ زند، و بدان سانش پردازد دهد، و روشنی و سایه افكند، كه نیرنگش از تنگ لوش و انكلیون آب و رنگ برد، و بامداد مداد بر روی صفحه طرح اندازد و مصورش كه آذر و مانی صورت خارجی و مجسمش انگارند.



آنچه كلكت می كشد بر صفحه هنگام طراز

هرگز اندر صفحه كلك مانی و آذر نكرد



و بمدلول «لو كان شی ء یشبه الربوبیة لقلت الجود» سماحت طبع، وسعه صدر، و موهبت بی منت، و عطیت بی ضنت، آفتاب بزرگ بخشش نسبت با جود



[ صفحه 37]



یمین و نور جبینش خر تراز ذره، و سحاب دریا ریزش با كف كریم و بذل عمیمش كمتر از قطره.



گر یك بخار بحر كفت بر هوا رود

تا روز حشر ژاله زرین زند سحاب



و كادیحكیك صوب الغیث منسكبا

لو كاد طلق المحیا یمطر الذهبا



و الدهر لو لم یخن و الشمس لو نطفت

و اللیث لولم یصد و البحر لو عذبا



و بمنطوقه «الید العلیا خیر من الید السفلی» اجواد ثلاثه عقد ایادیش را بید یسری بشمار گیرند، و شمار عطایای موجوده اش را چون اعداد فرضیه بیرون از حد اعداد دانند، و خویش را در مواقع ثلاثه جودش در مراتب سه گانه بخل انگارند، و بمضمون «غیث لا یحفره أحد».



من قاس جدواك بالغمام فما

أنصف فی الحكم بین الشكلین



أنت اذا جت ضاحكا طلق

و هو اذا جاد دامع العینین



من نگویم كه ابر مانندی

كه نكو ناید از خردمندی



او همی گرید و همی بخشد

تو همی بخشی و همی خندی



هیچ تن از مردم ایران از عبد حبشی، و بلید باقل، و لبید كامل، بجای نماند جز آنكه نامش در جریده روزی خوارانش ثبت افتاد، و اجری و وجیبه معلومش مقرر و مرسوم گشت، و از دریای مكرمت و بذل و عاطفتش كاس بیخس و جرعه ناب نوشید، و از خوان نعمت و سفره ی بیمصانعتش لقمه ی بی وحشت عسس و شهدی بی زحمت ذباب چشید.



الدر والدری خافا جوده

فتحصنا بالبحر و الافلاك



بمضمون «ان لك من مالك ما اكلت فافنیت او لبست فابلیت او تصدقت فابقیت» هیچ تن ملتمس رشحه سحاب انتجاع و مقتبس حذوه ی آفتاب اصطناعش نگشت مگر آن كه منیت و بغیتش را بتضعیف واصل گشت، و مسؤل و مامولش را باضعاف نایل شد:



لم یخب الآن من رجاك و من

حرك من دون بابك الحلقة





[ صفحه 38]



و اگر تنی از چاكران بدرود جهان گفت چند كه پوری اقعی و دختی قعواء بجای گذاشت آن تیول و سیور غال كه وی را بروزانه و شهریه مقرر بود در حق وی مسلم داشت.



چو كودك لب از شیر مادر بشست

بگهواره محمود گوید نخست



له صدقات لا تغیب و نائل

و لیس عطاء الیوم مانعه غدا



بلكه بمضمون «عیر بعیر و زیادة عشرة» آن مبلغ و مقدار، و آن درهم و دینار را دو چندان ساخت.



شاهان جهان طفیل بودش

اجری خواران خوان جودش



اگر خورشید بودی كف رادش

شدی جرم زمین یاقوت احمر



و بطغرای غرای «تخلقوا بأخلاق الله و انك لعلی خلق عظیم» در مكارم اخلاق، و محامد اوصاف، و خجستگی خو، و گشادگی رو كه چون عنبر سارا، و عبیر بویا، و یك چمن گل، و صد خرمن سنبل، و نازكتر از نسیم اردی بهشت، و لطیف تر از هوای خرم بهشت است

.



نسیم گل چو بخلق تو نسبتی دارد

بصد زبان بستاید هزار دستانش



با آن كه در اشباح افراد هر نوع، چون ارواح مكرمه اش تصرف، و در اجسام اقسام هر صنف، چون ابعاد ثلاثه اش تمكن، و چهار بالش تختگاه كیوان رفعتش بوسه گاه شهریاران، و اركان اربعه سرای آسمان حشمتش چون ام القری سجده گاه جهانیان است، با خادمی بس خارمایه، و دهقانی از مردم كوه پایه، و چاكری فرومایه، و بنده ی پست پایه، چنان بنرمی و گرمی، و عریكه لین، و جانبی هین، سخن فرماید كه مسیحا با حواریین، و سید انبیا با اصحاب صفه و خواص از مؤمنین، كه مصداق «و ما أرسلناك الا رحمة للعالمین» باشد.

گواه ناطق، و شاهد صادق خجسته نیروز جدید، و نوروز عید سعید كه یادگار از كیومرث و جمشید است، كه چون او تاد اربعه از نظرات مناحس مأمون ماند، و جمرات ثلاث در طبقات هفتگانه زمین نمایان شد، و مقدار روز و



[ صفحه 39]



شب بیك معیار ایستاد، و غزاله فلك در بیت الشرف حمل خرامید، جشنی بزرگتر از جشن سده و عیشی سترك تر از عیش بهمن جنه، و مجلسی كه سقف و هزاره اش همه لؤلؤ و زبرجد، و محفلی كه فرش و وساده اش همه بیجاده و بسد، و رواقی عرش فرش و بهشت نشان، و وثاقی گردون طاق و پرحور و غلمان بیاراید، و از افق اورنگ جمشیدی با رخی چون قمر در برج، و گهر در درج، و روح در تن و گل در چمن.

«ابهی من القمرین و أضوء من الغمرین و أبهج النور كالشمس فی زاد الضحی و البدر فی جنح الدجی.



بشری و قد أنجز الاقبال ما وعدا

و كوكب المجد من افق العلی صعدا



لاتقل بشری و لكن بشریان

غرة الداعی و یوم المهرجان



و بشمار دو هزار تن از منتسبین سلطنت، و پیشكاران دولت، و صنادید سپاه و خاصان درگاه، در آن همایون بارگاه آسمان خرگاه، چون سها در برابر مهر، و چون اختر به پیرامون ماه برپای ایستند، و هر یك هر یك را در موقف معلی و بین یدی الأعلی بخواند و از خزانه «اعطی كل شی ء خلقه» دینار و درهم مباركباد را بدست مبارك دستلاف بخشد، و از حال هر یك چنان برافت و عطوفت و دلجوئی و ملایمت، بملاحت بیان، و بذل احسان پرسش فرماید كه نام نوشین روان، و حدیث حاتم وقا آن را در طی نسیان آورد.



گل صد برگ چگونه جهد از خاك سیاه

گرنه خلق تو كند باد صبا را تعلیم



چنان كه اینرهی نیز در آن بارعام، و اجزای آن سلام، چون خفاش در برابر شمس، و چون حربا در قبال بیضا، و چون مكس در آن انجمن پر و بال می گشود و با خویش گاهی می سرود، كه ای مگس عرصه ی سیمرغ نه جولانكه تست «ما للتراب و رب الارباب» مشتی خاك را با خداوند پاك چه مناسبت، و ذره بی مقدار را با خورشید تابناك چه مشابهت، و به تقبیل حجر آن حرم فائض، و به تلثیم



[ صفحه 40]



آن روضه ارم نائل، و بر این موهبت ممتاز، و بدین عطوفت سرافراز بود.



تا وقت نشرصیت معالیش منتشر

تا روز حشر دولت عالیش پایدار



و به آیه ی وافی هدایه «ان الله یأمر بالعدل و الاحسان» بملكه راسخه عدل و نصفت زنجیر عدل نوشیروانی كه «فاحكم بینهم بالقسط» گرداگرد مغارب و مشارق جهان كشیده، و بسجیه مرضیه ی داد و معدلت سایه چتر سلیمانی كه «انا جعلناك خلیفة فی الارض فاحكم بین الناس بالحق» بر مفارق انس و جان گسترده



و أطلع شمس العدل من افق العلی

و للعدل من بعد الخلفاء وضوح



جهان را آن عمارت داد عدلش

كه از سهو و خطا معصوم شد ظن



افراد عباد، از عرب و عجم، و رومی و زنجی، در ناحیه آسایش و آرامش و نوش بی نیش، و عیش بیطیش، و امنیت خیال، و فراغت بال بیاسودند، و اهالی بلاد، از ترك و دیلم، و چینی و افرنجی، در سایه خصب نعمت، و رغد معیشت، و گنج بیرنج، و شهد بی شرنگ، و ترفیه حال، و توجیه آمال آرمیدند، هیچ تن با هیچ تن اگر چند مكثری ملی، و مثریی سری باشد با مقلی مسكین، و معیلی مستكین زیاد روی و فزون طلبی و دست اندازی و بلند پروازی نتواند.



و العدل مد علی الانام جناحه

فعلی الحمامة لا یصول الاجدل



در پناهت آبراز آتش نیابم كینه جوی

در جوارت باد را بر خاك بینم مهربان



در اجرای حدود، و استیفای حقوق، و كیفر گناه و مكافات عقوق، ولی را با مولی، و مملوك را با مالك و تابع را با متبوع، و مطاع را با مطیع در یك سلك منسلك و بیك رشته منخرط سازد، و در خط یكدائره و در سطح یك نقطه نشاند «و من جاء بالسیئة فلا یجزی الامثلها و لا شفاعة فی الحدود» فرماید و در پاداش خدمت، و جزای طاعت، و دستمزد حرفت، و اجر هر گونه صنعت، حافد را با محفود، و حاسد را با محسود، و خادم را با مخدوم، و حاكم را با محكوم، بمدلول «و كل شی ء عنده بمقدار» به یك مقیاس نسنجد و در یك قسطاس نگذارد بلكه «من جاء بالحسنة فله عشر امثالها و كذلك نجزی المحسنین» هر یك را ده چندان بخشد و همواره



[ صفحه 41]



با وزیر عدالت و مشیر نصفت همی فرماید كه اگر ناكسی از رعایا، و اخسی از برایا نفس نفیس، و شخص شخیص ما را به داوری طلبد، و دادخواهی جوید، بر ابطال دعوی او اگر اقامه بینه نفرمائیم، رقبه ی خویش را رهین ادای مدعی باو می دانیم، و قصاص را استخلاص نخواهیم و مناص نجوئیم، و شرط انصاف را استنكاف نگیریم، و استخفاف خویش نشماریم، همانا خداوند عادل ازین روی گوهر نژاد ما را معدن اسرار سلطنت ساخت، و اختر نهاد ما را مطلع اقمار دولت كه «كل مولود یولد علی فطرة الاسلام» و محیط محوطه ی جهان، و مدیر مدار عرصه امكان داشت، و ملك را بر ما بپائید، و روزگار اقتدار ما را بدراز كشید كه «و اما ما ینفع الناس فیمكث فی الارض» مگر ندانی كه آورده اند «و بالعدل قامت السموات و الارض».



عدل شه پاسبان دولت اوست

بذل او قهرمان ملكت اوست



و از آن حیا كه فطرت پاك را بدان مجبول داشت، و از آن آزرم كه طینت بی آك را بدان مفطور ساخت. اگر عبدی اثیم، و بنده ی رجیم و خادمی تبه كار، و چاكری بزه كردار را در پیشگاه بلند اساسش در موضع بازپرس، و موقع عقاب، و موقف حساب برپا داشتند هرگز بروی شزرا نگریست، و قهرا بدو نظر نیفكند، و در اقدام خطا و ترك اولی و ارتكاب محظور و مكروهش جز برای العین و علم الیقین پس از اقاریر ثلاثه و عدول شهود، باجبینی عرق اندود و چهره ی خوی آلود بر وی حكومت نفرمود، و بسیاستش امر ننمود.



كرم بین و لطف خداوندگار

گنه بنده كرده است او شرمسار



و اگر خیانتی از چاكران پوشیده و نهان مقروع سمع اقدسش ساختند، و خواطر نشان طبع مقدسش داشتند، هرگز پرده ی ایشان را ندرید، وآن جریرت را بریاضتشان ننگاشت، و طشتشان را از بام نیفكند، و كردار ناصوابشان را بر پرتو آفتاب نه بست، و اگر نه مقصود حفظ نظام عالم، و بقای نوع بنی آدم، و سیاست بدن، و رعایت فرایض و سنن بود، هیچگاه جز طریق مساوات و مواسات با تنی



[ صفحه 42]



نپیمود، و شرط مواخات و مدارات را با احدی از دست نداد، بلكه گنج كاوان و گنج روان را بی زحمت سؤال با یك تن درویش به رایگان بخشید، و گنج باد آورد و گنج شاد آورد را بی منت نوال بمردی دور از بیگانه و خویش بشایگان داد.



اگر خزاین قارون بدست وی افتد

ببخشد و ننهد بر كسی بمنت بار



و بكریمه «احلت لكم بهیمة الانعام» در فنون صید و نخجیر و قانون سبق ورمایه كه از رسوم حكما و نبیین و از سنن مؤكده سید المرسلین است تا جند و جیش را درع و جوشن در ارزن نهفته نماند، و لشكر و عساكر را سیف و سنان بالمره زنگار نفرساید، مضموم. در استباق سمند ختلی نژاد بختی نهادش قصب السباق كه «أسرع من فریق الخیل» ازواحس و غبرا و شبدیز و گلگون ربوده و در میدان امتحان خدنگ ارقم وش شهاب خیزش كه «قد أنصف القارة من راماها» گروگان از آرش و تهمتن و بهرام و بهمن برده.



ملك بمدحت او در سما گشاده زبان

فلك بخدمت او در زمین نهاده جبین



و گاهی كه از اوامر و نواهی سلطنتی خسرو روزگار را فراغت بالی بود و از زواجر و دواهی مملكتی بهرام شیر شكار را فرصت و مجالی، حفظ صحت و بنیت و علم بحال رعیت، و تحضیض غزاة و تحریض كماة را اراده ی صیدتنین و نهنگ، و عزم شكار شیر عرین و پلنگ می فرمود، و بر پشت باره بادپای، و كمیت گیتی پیمای، كه از گرد سم زبرجد نشانش گنبد پیروزه گون اغبر می گشت، و سنابك آتش افشانش در دل سنگ شكل هلال مصور می ساخت جای می گزید، گفتی رخشنده خورشید از قلب برج اسد طلعت و جبین نمود، یا سلیمان بن داود عنان شمال به یمین سپرد و طفره در مسافت را تصدیق و اذعان عقل خورده بین آورد، و یكباره امضای تداخل در ذرات هوا و اجسام زمین فرمود.



آفرین زان مركب كوتاه پیكر نعل او

جرم خاك اندر سپهر نیلگون سازد مكان





[ صفحه 43]





چون به پیچد چون بتازد راست پنداری كه هست

استخوان اندر تن او حلقهای خیزران



چون برانگیزی بهیجا آتش تحریك او

همچو آتش بر فروزد دیبه بر گستوان



در میان نقش خاتم در شود مانند مور

بگذرد بر چشم سوزن همچو تار پرنیان



تندرو همچون سپهر و باركش همچون زمین

راه دان همچون قضا و دوربین همچون كمان



و از نهیب پرش شاهین تیز چنگ، و از بیم غرش تازیان یوزكین تیز آهنگ و از خوف جنبش شهاب تیر ثاقب بار، و از هراس لرزش نیزه اژدرسان مار اوبارش شیر گردون مأمن در سایه جدی گرفته، و مریخ خونریز حسام از كف افكنده، و نسر طایر احوال و سماك رامح اعزل گشته.



ز بهر طغرل تو آفتاب زرین چشم

پر تذرو بر آرد ز كوه سنگین سر



ز بیم سنقر تو بفكند بوقت شكار

كلنگ موزه و هدهد كلاه و صعوه كمر



و خسرو انجم حشم چون باد بهار برابر آزار نشسته، و بر براقی برق سان جای و قرار گرفته، و عنان بماه سیر هلال نعل زهره دیدار سپرده، و در كروفر بگردش و جنبش شمال و جنوب و مشرق و مغرب را در هم نوردیده.



هلال شك ز نعل سمند او گیرد

بدین سبب ز خسوف ایمن است شكل هلال



مكر مفر مقبل مدبر معا

كجلمود صخر حطه السیل من عل



دریر كخذروف الولید أمره

تتابع كفیه بخیط موصل



پلنگ هیئت و غژغاودم گوزن سرین

عقاب طلعت و عنقا شكوه و طوطی پر



قوی قوائم و باریك دم فراخ كفل

دراز گردن و كوتاه سم میان لاغر



بوقت پویه هوادر دو پای او مدغم

بگاه حمله صبا در دو دست او مضمر





[ صفحه 44]





بوقت جلوه گری چون تذرو خوشرفتار

بگاه سیر بری چون كلاغ حیلت گر



خروش دد بشنیدی زروم در كابل

خیال موی بدیدی ز هند در ششتر



و چاچی كمانش را ترك فلك بدوش انداخته و خدنگ خارا شكافش را ناهید زرین سوفار شده، و برجیسش همواره آیت «و ان یكاد» خوانده، و اختر بر زخمی تیرش دیده دوخته و انگشت حیرت گزیده.



چو خط عتبه صفت بر پشت هر گور

بسان نقطه ی مار و خط مور



به تیر از وی شد و هر جای بر خون

چو از شمشاد بر دسته ی طبر خون



و صید اگر چند گرگ پیل فریسه، و لیث عریسه، و پلنگ بربر و نهنگ بحر احمر بود هدف و نشانه:



ستون كرد و چپ و خم آورد راست

فغان از دل چرخ چاچی بخواست



و بسته دام و خسته سهام و صید شست و افتاده آن مبارك دست می گشت.



قضا گفت گیر و قدر گفت ده

فلك گفت احسنت و مه گفت زه.



و بمضمون «العدل فی سلطانه و الا من فی أیامه و الخصب فی اقلیمه» از بیم داعی عدل، و شحنه دادش، مصادر و موارد ملك از خس و خاربغی و غوایت مصون، و مناهل و مشارع شرع، از شوائب ضلالت و بدعت مامون ماند.

سران و سروران از اطراف بلدان روی بدرگاه كیوان خرگاه آوردند، و گردنكشان در اكناف كعبه بارگاه گیتی پناهش بطوف و طواف پرداختند.



فالارض دارك و البرایا أعبد

و علی أوامرك اختلاف الاعصر



و هیچ آفریده را نیروی شر و فساد، و بازوی حیف و عناد نماند، و هیچ بنده را یارائی ظلم و بیداد، و توانائی شرك و الحاد نگذاشت، آهو در نیستان شیر آرمید، و میش از پستان گرگ شیر نوشید، و كبك در مرتع سینه بازخرامید، و كبوتر از مشرع منقار چرخ آب آشامید، و دراج در سایه جناح عقاب مأمن گزید، و تذرو در آشیان شاهین نشیمن نمود.



رفعت منار العدل فی أرجائها

فاللیث یخضع للغزال الاحور





[ صفحه 45]





فلك بختی كه با بیدار بختش

بهم خسبند یكجا باز و تیهو



نه عجب گر ز داد او پس از این

خویش گردد تذرو با شاهین



فتنه یكباره چون كبریت احمر، و اكسیر اعظم، بیرسم و نشان شد، و آشوب بالمره چون عنقا و كیمیا، مفقود الاثر ماند، فریاد و نوا جزاز مرغان باغ برنخاست، و بیداد و جفا جزاز معشوق بر عشاق نرفت، مگر هلال ابروان كرامجال كه تیغ عدوان از میان كشد، و بجز غمزه خوبان كرا یارا كه تیر مژگان از كمان كیوان افكند، و غیر از باد كرا توان كه پیراهن گل چاك زند، و سوای ابر كرا امكان كه چهره سنبل خراشد.



در انصاف تو تا بازبودی

سماع كبك زنگ بازبودی



بجز مطرب كسی رهزن نبودی

برهنه تن بجز سوزن نبودی



نكردی هیچ آب از سنگ فریاد

قبای گل نه گشتی پاره از باد



كبوتر از عقاب آموختی پند

بجان گرگ خوردی میش سوگند



و بهمت ملكانه، و سطوت خسروانه، روز بروز لوای حشمت رفیعتر می گشت، و فضای دولت وسیعتر، و آفتاب امنیت، كه در حجاب دیجور جور متواری بود، اشراق پذیرفت، وصیت نصفت چون سپید آب سپیده دم عرصه ی عریض زمین و صحن بسیط عالم را روشن ساخت، و تربیت و تقویت نیكان و مستمندان را سبب مزید فسحت دولت یافت، و موجب ازدیاد بسطت حوزه مملكت شناخت، و دعای صالح و ثنای فائح را حرز بازوی بقا و قوام، و تعویذ ثبات و دوام دانست.



قلم اگر همه دم وصف حال او بنویسد

حدیث او نشود در هزار سال مكرر



اگر چند گاهی بواضحه «و ضلوا عن سواء السبیل»



ان الزمان و لا تفنی عجائبه

أبقی لنا ذنبا و استأصل الراس



آتش نه آسایش كه «حلم الادیم و ظهر الفساد» غیر واری گشت، و هلال آرامش «وقعوا فی وادی تغلس» در حجاب كلف و تواری رفت، و هیلاج اعمار



[ صفحه 46]



را كید قاطع طالع، و بهار احرار را زحل از برج سنبله لامع آمد، و حدیقه ایمنی كه «وقعوا فی وادی جدبات» خروب زار شد، و حظیره آسودگی كه «ذهب الناس شعاثیث» طلحب و خار رست، و روباه بازی دهر عنود كه «قامت علی القطب و جاشت جیش المرجل» كه لب بر آتش «كل لون لونه» نمودار گشت، و روزگار عقاب حیلت كنود «اروع من ثعلب و أخدع من ضب» كه «یتشكل بالاشكال المختلفة» هر لحظه جلوه ی آشكار كرد و از داخله مملكت و تبعه دولت كه «یمرقون من الدین كما یمرقون السهم من الزمیة» جمعی كثیر، و جمعی غفیر، از سفله ی و ارذال، و طغاة و طغام، و خامل الذكر و ضئیل النسب، و همج رعاء و غوغا طلب، كه نژادی زنیم و نهادی وخیم داشتند، و با ذوالثدیه از پستان یكمام شیر نوشیدند، و با عبدالرحمان بن ملجم در زهدان یك رام پرورش یافتند، نقض میثاق و پیمان نمودند، و نكث اسلام و ایمان آوردند، نه بوجود واجب اقرار داشتند، و نه بارسال رسول اعتراف جستند، و نه دین و طریقتی پیمودند، و نه بشرع و حقیقتی گردن نهادند، گاه وجود را واحد شمردند، و گاه بحلول صانع معتقد گشتند، و گاه بقدم اشیاء قائل شدند و گاه بتصرف دهر و طبیعت اذعان نمودند، و گاه از وسخ و فسخ و نسخ و مسخ طرح سخن افكندند، و گاه خویش را از پیروان عنادیة و عبیدیه و لا ادریه بشمار گرفتند و گاه خود را از مؤبدان براهمه و پیروان اصحاب فكر و وهم، و متابعان معطلة العرب انگاشتند، و تعرب بعد الهجره گرفتند، و مرتد فطری آمدند، و آن ترهات صحاصح و خرافات تهاته را چون سجاح و مسیلمه ی كذاب در ازای صحف آسمانی و كتب سماوی درهم بافتند، و طومارش ساختند، و چون صحیفه مشؤمه بمحرمان اسرار وفا، و سرسپردگان كوی صفا، و سرمستان باده ی غفلت و غرور، و بیخود شدگان جذبه حیرت و سرور: آنان كه در دایره ی اتباع مقام جمع الجمع داشتند، و در حلقه اجتماع چون پروانه و شمع بودند، بودیعت سپردند «فاطلع الشیطان قرنه و شبك اصابعه و ارخی سدله و ناء بكلكله فكفروا بعد اسلامهم و هموا بما لم ینالوا» تا یك باره احكام حلال و حرام دین و ملت را از واجب و مندوب متغیر خواستند



[ صفحه 47]



و زلال چشمه ساز ملك و مملكت را بخاشاك و خار فتنه و آشوب مكدر ساختند، و لوای شریعت و سنت را منكوس، و بنای دولت و سلطنت را غیر مرصوص طلبیدند و بنات و امهات و خالات و عمات و خویش را بنكاح گرفتند، وسفك دماء مسلمانان و تملك اشیاء دیگران را علی العلات مباح انگاشتند، اگر در چهر و اخفا و پوشیده و پیدا تنی از اهل تقوی و پیروی از شریعت غرا را بچنگ آوردند خونش را بعمدا بریختند، و از وجودش جهان را بپرداختند، تا بالمره دلها از ایشان برمید، و طباع روی از ایشان بگردانید، و مردود هر مذهب و مطرود هر ملت شدند، و علمای اسلام، و فقهای دین خیر الانام، بر رمی و رجمشان فتوی دادند و بر حق و غرقشان امضا راندند، و شاهنشاه گیتی پناه دین پرست خدا دوست «لله در بلاده و نوادیه و تبا و تعسا لاعادیه»:



و لیس شبیهه فی الدین واق

و لیس نظیره للملك حام



فقدر العلم منه فی ارتفاع

و امر الملك منه فی انتظام



بمفاد «صرح الحق عن محضه»:



زمانك یا سلیمی قد تقضی

سواء أن تغضب أو ترضی



بحكم ضرورت ببرق سهیل، تیغ یمانی خرمن حشرات الارض بغی و عدوان را درهم سوخت، و بنوك شهاب تیر خیزرانی گوش و دیده دیو و شیطان را درهم دوخت، و جراد منتشر طاغیان را بطایر تیر فرسان بپراكند، و بانعكاس مرءات نیرو و توان باصره سمند اسلار جور و طغیان را نابینا آورد، و ظلمتكده ی ضلالت عمیا را بید بیضای موسوی چون سینه سینا ساخت، و خیط باطل ساحر مشؤم را بباطل السحر ثعبان عصا عاطل و معدوم گذاشت.



اذا جاء موسی و ألقی العصا

فقد بطل السحر و الساحر



و افسانه ی ابن مقنع شعبده و نیرنگ را بافسون شمس مشعشع دانش و فرهنگ بی آب و رنگ گذاشت، و مسیح یكشبه غوایت را بانفاس روح القدس هدایت از صلیب هلاكت بیاویخت «فحذار حر النار، و نذار عقبی الدار» و بسان



[ صفحه 48]



شیر یزدان با خوارج و اهل نهروان شاه رگ زندگی از آنها بگسلید و چون نوشیروان با مزدك و مزدكیان شریان پایندگی از ایشان ببرید «و ثلة من الاولین و ثلة من الاخرین و الذین كفروا و كذبوا بآیاتنا اولئك اصحاب النار هم فیها خالدون» در نار جحیم بیكجای مقیمشان گذاشت «ذلك جزیناهم بما كفروا و هل نجازی الا الكفور» خواند.

تیغش بر منابر خطبه فتح و ظفر داده، عدلش در ممالك مژده امن و امان، و بمضمون «فعاد عود الاسلام الی روائه و آض روض الفضل الی مائه» دیگر باره كشت زار آمال و منی خرم و ریان گشت، و جویبار آرمان و رجارا گل و ریحان دست و یوم الفجار را یوم الفلاح و لیلة الهریر را لیلة القدر بجای نشست «و اصبحت الارض خضرة» امصار و بلاد و خرم و آباد شد، و درخت بخت كه «اذا ظهر البیاض قل السواد» بارور، و قامت چون سرو آزاد كشید، و روز بهروزی پیر و برنا را كه «أفلت و انحص الذنب» آفتاب شرف از آخر درجه برج جوزا تافت و بحر فیروزی نادان و دانا را كه «وقع فی روضة و غدیر» سحاب نیسان در سینه ی صدف باریدن گرفت، و افسرده دلان كه مانند زاغ بینوا ماندند، چون بلبلان باغ با برگ و نوا شدند، و در سایه بید و زیر گلبن گل غلطیدند، و باده خلرو نبید آمل به ثلاثه غساله دركشیدند، و دمی پسته دهان و عناب لب امن و امانی ببوسیدند، و گهی نارپستان و سیب غبغب كام و كامرانی ببوئیدند.

و پارسایان كه چون حلقه بر در ذلت ایستادند، و چون میخشان بر فرق همی كوفتند، بسان آزادگان بر وساده ی عزت نشستند، و در چار بالش آسایش آرمیدند، و بجهر و اخفات و اطباق و اصمات و استدامت نیت «افصح من العضین» بجل حروف ثلاثه، و جم حواس دهگانه در تمامت عصرین، بمعاونت اصغرین، چون مفترضات كفائیه، بل واجبات عینیه همواره ذكر بقایش را بر خویش فرض و متحتم ساختند «و یرحم الله قال آمینا» همی سرودند، و تا در خاطری روزگاری خطور نكند، و در خیالی وقتی خلجان ننماید، كه تواند شد كه سكندر عزمی را در سر هوای تصاحب امصار و بلاد ایران افتد، و باشد كه افراسیاب رزمی را در دل



[ صفحه 49]



استیلای ثغور و حدودش را در عهده ی امكان انگارد، حكم قضا امضا، از قلم قدرت بر لوح اجرا، از عرشه سلطانی، و كرسی قهرمانی بر تسخیر ایران مشرقی یعنی دارالملك هری تقدیر یافت كه تا نامش چون دیگر بلدان در جریده سلطنت ثبت افتد، و هر عامش با رؤسا در رصدگاه دولت بحیطه ی ضبط آید، لاجرم لشكری افزون از ریگهای بیابان، و عسكری بیرون از شمار ستاره های آسمان.



لشكری ناكشیده قهر شكست

سپهی ناچشیده رنج فرار



همه را با رماح خطی شغل

همه را با سیوف هندی كار



باره در زیرشان چو غران شیر

نیزه در دستشان چو پیچان مار



همه چون گردون زره پوش، و چون جیحون جوشن بر دوش، و چون خورشید با سپر و ترس، و چون ناهید بارود و كوس، و چون زحل بنیان كن و كینه جوی، و چون قمر كجرو و تندپوی، و چون برجیس دور نگر و كماندار و چون مریخ خونخوار و تیغ گذار، پرنگ سریجی بر میان و خنگ نجدی زیر ران، و درع داودی در بر، و مغفر عادی بر سر، و كمند مجره نمون بر بازو، و خنجر الماس گون در پلهو، و سپر مكی بر پشت، و نیزه خطی در مشت، و كمان چاچی بر شست، و عنان عقیلی در دست، كه از صولت حشمت سلم را پشیزی نخریدند، و از سطوت شوكت تو را به چیزی نشمردند.



غلب تشذر بالدخول كأنها

جن البدی رواسیا اقدامها



بسپهسالاری سرداری كه سام سوارش غاشیه كش، و رستم دستانش جنیبت آروطوس نوذرش عنان گیر، و فریبرز كاووسش ركابدار.



فریدون حشمتی جمشید جاهی

سكندر شوكتی دارا پناهی



قداح زند المجد لا ینفك عن نار الوغی الا الی نار القری» ماهش ركاب نصرت گرفت، و مشتریش آیت فتح تلاوت نمود، و حزر سلیمانیش در بر، و علم كاویانیش بر سر، طراز رایتش «نصر من الله الصباح حسام فی یمین جیله و الظلام قتام سنابك خیله و الهلاك نعل لحافر جواده و الثریا غرر جبهات جیاده و الجوزاء حمائل عاتق



[ صفحه 50]



بطله و سهیل جذوة فی ظلام قسطله» كوچ بر كوچ، و فوج از پس فوج، و دسته از پی دسته، و جوغه از پس جوغه.



با ماه هم منازل و با ابر هم پیام

با شمس هم مشارب و با باد هم لكام



طی سبل و مسالك را چون باد عجول راه بریدند، و قطع طرق و مهالك را چون خاك خمول دیار كشیدند، و چهار حد مرز و بوم هرات را صد اندر صد چون خط پرگار فروگرفتند، و گرداگرد حصار و سورش را دایره وار از شستشو ببستند.

نخست سائس آن سپاه، و حارس آن خرگاه، و راننده آن فیلق، و فرازنده آن بیرق، با اصحاب آن جمل ادبب، و كلاب آن حوئب، اقرار بولایت و ولا را كه «من تولی فقد تولی و من تبرا فقد تبرا» عرضه نمود و همی سرود كه اگر جز این خواهید قبول جزیت و ذمت را تن در دهید. و اگر نه مقاتلت و مناجزت را میان بربندید، مردم آن بلد كه بیرون از حصین ولایت خود را در حصنی حصین و از نه پذیرفتن جزیت خویش را در معقلی رصین، می پنداشتند، فتح قلعه ی هرات را «احمی من أنف الاسد و بعد المشرقین دون ذلك خرط القتاد» و گشودنش را «أمنع من عقاب الجو كالجمع بین الاختین»



كیف الوصول الی سعاد و دونها

قلل الجبال و دونهن حتوف



می انگاشتند، گردن نخمانیدند، و جز بمباراة و مرامات سر فرونیاوردند و چند كه ایشان را موعظت كرد و نصیحت گفت كه چندان چون ناقوس شیفته زنگ و چون طاوس فریفته رنگ، و چون خروس پای بست آهنگ، و چون جاموس سرمست آب و سنگ خویش نشوید «و لم آل جهدا و قدتعین لكم المحجة و أتممت علیكم الحجة أعذر من أنذر» گفت، میخ بر آهن كوفت، و لؤلؤ بخزف سفت.



و من یعص اطراف الزجاج فانه

یطیع العوالی ركبت كل لهدم



ناگزیر تنور حرب كه «قدحمی الوطیس و تكسر المران» گرم و سوزان گشت، و دریای طعن و ضرب كه «قامت الحرب علی الساق» تلاطم و طغیان نمود و صرصر سموم وزیدن گرفت، و تیره ابر بلا باریدن «وجد بهم الجد» و سر خیل لشكر



[ صفحه 51]



منصور «یا خیل الله اركبوا و یا منصور امت» را شعار ساخت، و علج لكشر كفر «یا حزب الشیطان احملوا واعل هبل» را استظهار می جست، و در هر روز از غرة غرای صباح تا طره مطرای رواح، و از بدایت صبح صادق تا نهایت لیل غاسق، هویاهوی مردان، و هایاهای گردان، و چكاچاك شمشیر، و فشافاش نیزه و تیر، و دمدمه زوبین و نای، و حمحمه ستوران باد پای، دید خورشید را كور، و گوش گردون را كر، و كره افلاك را منخرق، و فلك اثیر را محترق، و پهنه گیر و دار را چون شكم سمور ظلامی هالك، و عرصه ی كارزار را چون پر غراب اسودی فاحم ساخت.



ز سم ستوران در آن پهن دشت

زمین شد شش و آسمان گشت هشت



بلخی با كرخی، و مروزی با غزی، و حجازی بارازی، و شامی با هشامی و اموی با هاشمی درهم ریختند، و گاه تیغ هندوانی و بیلمانی، و سیف سراطی و یمانی، و رماح روینی و نیزه خطی را از بس بر خود و ترك كوفتند خورد و درهم شكستند. و گاه چون عقرب جراره، و افعی پیچان و سبع ضاره، و نهنگ عمان بقص و لذع و لدغ و لسع یكدیگر بپرداختند، و رزمی چنان مستصعب و مستعجب دادند كه جنگ پشن و سلم و تور و یوم ذیقار و یوم النسار را از خاطرها محو و منطمس ساختند، تا در آن دشت و دمن بجای سبزه تن بیسر و سر بی تن روئید، و بجای چشمه خون خسته و كشته همی جوشید؛ و بجای قطره سحاب سوده الماس بارید و بجای نسیم شراره جحیم وزید، تا در دامگاه بلاطائر روا نهاصید چنگل باز اجل گشت، و پیكر شمشیر زنكاری از شنگرف خون رنگ لعل بدخشان گرفت.

چون یك چند روزگار رزم بد از كشید، و شكست لشكر خصم دیر بازماند، و فتح قلعه هرات ببوك دیگر گذشت، و تصرف حصار بندش بكلمه استثناء و اگر افتاد سردار سپاه نصرت آزرده خاطر و غمین و بر لشكر مظفر تشنیع زد و خشمگین شد كه همانا شما تهمتنان ممالك ایرانید و روئین تنان معارك و میدان، از ناصیت اقبال شما هیچگاه جز آیت فتح و نصرت تلاوت نگشته؛ و از استنطاق صحیفه آمال شما جواب جز فال طغرا كس قرائت نكرده، اگر اجری جزیل و قدری نبیل خواهید



[ صفحه 52]





سیغوا الجوارح حد السیف و احتسبوا

فی ذلك الخیر و ارجوا الله و الظفرا



و اگر بهشت ابدی و سرای سرمدی طلبید «الجنة تحت ظلال السیوف» را برخوانید، پس لشكر را موی بر تن زوبین، و جهان بر ایشان سمج آهنین آمد؛ و چون خورشید مشرق سر بجیب مغرب فروبرد «و أردف اللیل أذنابه و مدالنجم أطنابه» و ماه عذار سپید نمود؛ و شب گیسوی سیاه افشاند؛ و بنات النعش در سینه گردون چون حمائل بیاویخت؛ و حجاب ظلم میان كفر و اسلام حائل شد؛ شبیخون را چون اردشیر و اردوان شدند و تصمیم عزم را چون پیل تن و هفتخوان؛ و هر تن تیغ پولاد و حسام رومی را از نیام تجلد كشیدند كه شرم سیوف سبعه و آزرم صمصامه بلكه از خور مهر سلیمان بهتر یادگار؛ و هالك بن اسد را نیكوتر دستكار بود.



حسامش را لقب دادند نصرت

پرند آب رنگ آتش افشان



كه رنگ آب دارد در نمایش

ولیكن آتش افشاند بمیدان



«امضی من الاجل الماضی و انفذ من جاری القضاء و أضنی من سنا النار».



ز بیم تیغ تو بر خویشتن كند نوحه

هر آهنی كه كند بدسكال تو مغفر



و از حدت ناب زهر هلاهل در انیاب داشت؛ و از دقت عظام چون خط موهوم از عرض انقسام نگرفت، و از كثرت جوهر و فرندش گفتی رهگذر مار و مور است و از رقت صفحه ی چون سطح مفروض از عمق قسمت نپذیرفت.



و لولا ما بسیفك من نحول

لقلنا اظهر الكمد انتحالا



سلیل النار دق ورق حتی

كان اباه أورثه السلالا



پرنیان وار است و آهن را كند چون پرنیان

گند نارنگ است و سرها بدرود چون كندنا



گوهرش پیدا بسان ذره اندر آفتاب

پیكرش تابنده همچون آفتاب اندر سما



و از غیرت آسمان پیكر عضب مشرفی پشت مجره بسان قوس قزح كمان گشت، و از رشك بلارك آتش هندی دیده مریخ اشك ناب بر چهره ی آفتاب ریخت.



[ صفحه 53]





بلارك چنا تافت از روی تیغ

كه در شب ستاره ز تاریك میغ



چون موت مجسم و قضای مبرم ناگهان بر مقدمه و ساق عساكر هرات بتاختند هر كه را بر میان زدند چنانش دوپاره ساختند و از وی درگذشتند كه خون در وی بفسرید و ساعتی چند خویش را زنده می انگارید و آنكه را بر فرق نواختند بدانسانش دو نیمه نمودند كه هیچیك از دو شقش را بر دیگری فزونی نیافتند و اگر تنی از ایرانیان فوجی از تركان را قرن و قرین می گشت در نخستین حمله شان چون باد خزان برگ سان بر زمین می ریخت.



كأن المنایا جاریات بامره

اذا اختلفت ارماحه و مناصله



هرگاه بر تقدیر محال دهشت را مجالی بدست می كردند و رخ بهزیمت می نهادند و چون صید دام گسسته و مرغ از قفس جسته مانند سوسمار در رمال و پلنگ در جبال و عقاب در هضاب و نهنگ در آب می شدند، فرزین وار بر اثرشان می تاخت و پیل سان از اسب اقتدارشان پیاده می نمود و قلعه ی وجودشان را از شاه هستی تهی می ساخت.



الشبل ان اضحی و بات رضیعا

لا یرتضی العجل السقیط ضجیعا



از میدان سمك تا ایوان سماك؛ و از پشت ماهی تا روی ماه؛ كشته بر زبر كشته؛ و خون آغشته بر فراز خون آغشته نهادند؛ و بنسی قهر پیراهن وجودشان را چون گل چاك زدند؛ و میوه ی حیاتشان را چون شكوفه بر خاك ریختند.



وهبت لعقبان الفلاة لحومهم

و لست به لولا القضاء بخیلا



و برهتی از دهر؛ و مدتی از هر صبح و عصر؛ زغن و زاغ؛ در آن كوه وراغ؛ بفرصت و فراغ؛ از جیفه و مردار؛ و كشته زندبار؛ نزلی بنوا یافتند و سباع و ضباع؛ در اجتذاب و انتزاع؛ با شباع دهان گشودند؛ گفتی قیامت صغری؛ بل قیامت كبری؛ و فزع اكبر؛ بل واقعه ی عظمی؛ بر پای خواست «فما زال بهم قطوب الخطوب؛ و كروب الحروب؛ و قدحمی و طیس الحصباء و أعشی الحجر عین الحرباء؛ و هم فی مماراة مشتدة الهبوب و مباراة متلظبة اللهوب حتی لم یبق فی كنانتهم مرماة و لا بعد اشراق صبحهم مماراة»



[ صفحه 54]



و لشكر اسلام را در هر صباحی صبوحی؛ و در هر رواحی فتوحی روی نمود؛ و مردم هرات را در هر جنبشی لغزشی؛ و در هر كوششی نكوهشی دست داد.



و ما الدهر الا نعمة و مصیبة

و لا الخلق الا آمن و جزوع



تا بالمره كشتی اهل خلاف را باد مخالف برخاست؛ و دریای مرادشان چهار موجه؛ و بروج مستقیمه بختشان معوجه؛ و سبوی مرجوشان بر سنگ خورد؛ و گل آرزویشان بی بوی و رنگ ماند؛ و خانه شرفشان انكیس گشت؛ و بر گردنشان طوق لعنت چون ابلیس افتاد؛ و از آفتاب طبع آفتاب عمرشان بر لب بام نشست؛ و شعله جواهر خرمن حیاتشان را چون برق سوخت؛ و بمضمون «والكف صفر و الطریق مخوف» بیچاره و سرگشته «أتیه من قوم موسی» در آن بیابان سرگردان شدند؛ و از بیم ایرانیان كه «فاستظهرت للضرورة بما یقی حر الظهیرة» پناه بهر خار و گیاه جستند؛ مردانشان كه «وهم صاغرون» كاغذین جامه یهودانه پوشیدند؛ و سداب آشامیدند؛ و زنانشان كه «و هن كاشفات الوجوه» در حیض خرگوش رفتند و كافور و قطران نوشیدند، «حتی لم یبق بهذه الارض مرتع و لا فی اهلها مطمع و شالت نعامتهم و سكنت مأمنهم».

عاقبة الامر عرصه جنگ بر اهل هرات چون دیده تركان و دل لئیمان «بل اضیق من خرط الابرة» سخت تنگ شد، و چون عقعق و بوم طائر بختشان «أشأم من عطر منشم» بفال مشؤم آمد، و بیم جدال ایشان را مجال قیام و درنگ نگذاشت؛ و یوم نزال از خاطر ما غیرت نام و ننگ بزدود؛ و پای اصطبار لغزیدن گرفت، و فرار بر قرار مختار شد؛ و توهم سركوب و بیغاره را بدین شعر مترنم شدند.



أیانا صحی و الصبر دعنی و زفرتی

أموضع صبر و الكبود علی الجمر



«فتفرقوا ایدی سبا و جردوا كالعصی؛ و احدودبوا كالقسی؛ و رجع بأفوق ناصل» چون دیو دیده و جن زده بدرون قلعه گریختند؛ و خویش را متحصن ساختند و مانند خرگوش بهر شكاف بدویدند؛ و چون موش بهر سوراخ بخزیدند؛ و با



[ صفحه 55]



آنكه بنای باره اش بمضمون «شكل الكرة أبعد عن قبول الافات و افضل الاشكال شكل المستدیر» كروی و مدور بود؛ و چون جذر اصم بی در؛ و چون دائره پرگار بی سر، و كنگره بروجش هم افق با بروج فلكی كه «ینحدر عنه السیل و لا یرقی الیه الطیر بل لا تجویه الاوهام و لا یحیط به الافهام».



از چهار اركان و از سبع سماوات طباق

نردبانی گر كند ترتیب عقلی دوربین



ناید از دستش كه پا بر گوشه بامش نهد

گر شود آن سبعه اش سبعین و آن چار اربعین



و غرقه رواقش شرف فلك ثوابت را طاق؛ و مقعر هر طاقش مماس با محدب نه رواق؛ نه منجنیق بسقفش رسد نه كشكنجیر، و تا آنگاه هیچ دیده محصور هیچ سالار و مقهور هیچ سردارش ندیده؛ و هیچ گوش مأخوذ هیچ خدیو و مقبوض هیچ نیوش نشنیده، هژبران ایران و شیردلان آن سامان.



یتسرعون الی الحتوف كانها

وقر بأرض عدوهم یتنهب



توپهای باره كوب؛ و خمپاره های آتش بار؛ و عراده های لشكرشكن؛ و منجنیق های دیوار افكن، ببرج و با رویش ببستند، و آتشی چون نارذی نواس و نیران العرب بهر سویش برافروختند «فسلط الله علیهم عذاب الفیل و ارسل علیهم طیرا ابابیل، ترمیهم بحجارة من سجیل» و گلولهای آتش فشان چون تگرگ بر ایشان باریدن گرفتند تا محصوره هرات را «أخرب من جوف الحمار فثار حابلهم علی نابلهم و جعلنا عالیها سافلها» ساختند و علاماتش را بدانسان مدروس و آیاتش را مطموس گذاشتند كه «ما فعل الله بعاد و یمود و لا بثمود فانخمدت نارها و اندرست آثارها و انجمدت عیونها و انهارها، و تغیرت أطوارها و ذبلت انوارها و ازهارها».

و چون مردمش پیشانی سنان كردند؛ و همی بر جگر صبوری دندان گزیدند؛ و گشودنش را چندی بسین و سوف حوالت دادند، و تسلیمش را مدتی به لعل ولیت گذرانیدند. سابق آن جنود مجنده، و قاعد آن غره محجله، بتشجیع



[ صفحه 56]



حماة، و تحریض غزاة و تهییج كماة؛ و اغزای رماة؛ كه «بالجدلا بالامانی یبلغ الشرف» بپرداخت؛ و باخذ آن دز روئین و باره آهنین حكم داد، دیگر باره فرسان میدان و شجعان ایران؛ با حمیت ازدیه؛ و غیرت اسلامیه؛ دست در دست یكدیگر دادند، و دست از جان بشستند، و هر تن چون شیر شرزه و مار گرزه خشم آوردند؛ و بسان اسكندر رومی و سلطان محمود غزنوی بر فراز برج و باره بر شدند؛ و مانند برق بخندیدند؛ و رعدسان بغریدند؛ و صاعقه وار چون تیر چرخ بتأییدات یزدانی و توفیقات سبحانی بدرون قلعه چون شهاب بدویدند؛ و چون سیماب بپریدند و چون مار بی پای بپوئیدند؛ و بی دست بجوئیدند؛ و مانند جراد منتشر بهر طرف بجهیدند.

و چون مور بسوی دانه راهی كردند؛ و چون پلنگ زخم خورده و نهنگ صید دیده، هر كس را كه نگریستند بنوك دشنه ارغوانی نیزه زبانش را بنفشه سان از قفا بیرون كشیدند؛ و به آب تیغ ضیمرانی از رخ چون شنبلیدش چشمه چون لاله نعمانی از خون روان كردند «و اخزی من ذات النحیین و تركته علی مثل شراك النعلین» گذاشتند و بسهم الموت پیش از موت مقضی زهر موت مسمایش چشانیدند و چهار تكبیرش زدند و بخوابگاه عدم مطلق و مقدرش فرستادند؛ و از ذهب ركنی و دهدهی؛ وزر جعفری و شش سری؛ و درهم بغلی و دینار نجی و معی؛ و غلات اربعه و اشیاء سبعه آنچه یافتند بغنیمت برگرفتند و فیی ء مسلمینش دانستند و به بیت المالش سپردند.

و هر آزاد را بنده گرفتند و هر بنده را بمضاربه و مكاتبه گذاشتند و اگر تنی از ایشان مگس سان خویش را در زاویه مختفی می ساخت جهان را بر خود «اضیق من النحروب و ان أوهن البیوت لبیت العنكبوت» همی یافت تا یك باره تركان جهان را بر خویش از تزاحم تاجیك چون زندان یوسف و چاه بیژن تیره و تاریك یافتند و شاهین جان او بار را بر خود مخالب افكنده و گرگ آدمی خوار را دندان و كشر ناب نموده نگریستند؛ و از بیم و دهشت از ظلمت غسق تا حمرت فلق كه «اسهر



[ صفحه 57]



من جدجد» خواب از بیمارانشان پرید؛ و از خوف و خشیت از تبلج صباح تا تلجلج رواح كه «اسجد من هدهد» خیال از بیدارانشان رمیده؛ و همواره چون بنفشه پشت دو تا داشتند؛ و جامه در نیل كشیدند؛ و سر بر زانوی غم نهادند؛ و مانند نرگس رخ زعفرانی ساختند؛ و یرقان زده چشم از ضعف بر هم ننهادند؛ و چون گل پیراهن هر سحر دریدند: و بسان نیلوفر هر شام دیده را تر داشتند.

چون مقتضیات شكست خویش را موجود؛ و موانع نصرت خصم را مفقود دیدند؛ كارشان بجان و كاردشان باستخوان رسید؛ و پای در این كار فشردن را پای بر سر خارودم مار نهادن؛ و با پای شكسته از پی طلب برآمدن؛ و با دست بسته از در طرب درآمدن؛ و پوستین باژگونه پوشیدن؛ و تیشه بپای خود زدن، و آهن زنگار خورده را نرم كردن؛ و برنج سرد شده را گرم نمودن یافتند؛ مصحف بر كف و كفن در گردن در حضرت امیران انجمن روی نیاز بر زمین تضرع نهادند كه «ملكت فأسجح» و جهالت جاهلیت را كه «خذ العفو و اعرض عن الجاهلین» و ضلالت ایام فترت را صفح اسلام كه «فاصفح الصفح الجمیل» شفیع مشفع آوردند

پس باین پوزش و نیایش؛ و این قلق و اضطراب؛ و این ملق كه «تملق الكلاب» كه «العفو عند كرام الناس مقبول» پذیرفته و در گذشته آمد و بطالع محمود و اختر مسعود ملك الملوك عجم بهتر یادگار فریدون وجم «لا زالت رایات دولته بالنصر مرفوعة و اعلام مملكته بالفتح منصوبة» بمدلول «انا فتحنا لك فتحا مبینا» قلعه هرات را مفتوح نمودند و كوس شادی و فتوح بركوفتند؛ و بعیش و كامرانی باده فتح و فیروزی بنوشیدند؛ و در نای شادمانی این بیت بنواختند.



گرفتی بتوفیق پروردگار

هریرا بشمشیر تا قندهار



و اعلای كلمه حقه؛ و ولایت مطلقه را بر زبر هر مقصوره؛ و فراز هر مناره؛ در هنگام پنجگانه و اوقات ثلاثه؛ عام و خاص از حنیفی و حنفی و اثنا عشری و ثالث ثلاثه اصغا نمودند؛ و در دارالضرب آن مملكت و جامع آن دولت سكه بنام نامیش كوفتند؛ و خطبه باسم متسامیش همی سرودند؛ الحمد لله الذی صدق وعده و نصر



[ صفحه 58]



عبده و اعز جنده و هزم الاحزاب وحده».



در دولت تو فتح ممالك تمام شد

كام جهان بران كه جهانت بكام شد



چون در اطفای نار خوارج و عصاة؛ و استیلای بر تسخیز خوارزم و هرات امضای نیت و اجرای امنیت فرمود؛ و بشیر آمال وصول مأمول را اشارت كرد؛ و سفیر اقبال حصول مقصود را بشارت داد؛ و چهره ی مخدره مراد كه در پس پرده حرمان و خیبت بود؛ از جمال امید نقاب گرفت؛ و پیكر ماه رشد و رشاد كه مزمل در حجاب ظلمت ماند؛ رخ چون آفتاب نمود؛ و فارس بامداد بیداد كه خورشیدوار چتر شهرت می افراشت؛ سر در گریبان افول فروبرد؛ و ساعی آشوب و فساد؛ كه بسان سپیده دم حسام از نیام ستم می كشید؛ پای كوب عدل و داد رفت؛ و در زاویه خمول خفت و كشف مدلهمات نوائب و بوائق؛ و رفع ملمات معاطب و عوائق گشت.



تاخت از بیم قهر تو فتنه

زانسوی نیستی بصد فرسنگ



بتعمیر بلاد؛ و تامین عباد؛ و قوام لشكر؛ و نظام كشور؛ و امنیت عالم؛ و جمعیت بنی آدم بپرداخت؛ نخست نسیم عطوفت و تربیت شاهانه از مهب لطف و رافت وزیدن گرفت؛ و نفحات عدل و مكرمت؛ از روضات سلطنت؛ چون مشك مشام جهانیان را معطر ساخت؛ وصیت نصفت و ذكر معدلتش بسمع سكان ربع مسكون گذشت؛ و بصیقل انتصاف از آینه دولت غبار جوروزنك اعتساف برداشت؛ و بسر انگشت انصاف از گلزار مملكت خار مفسدت به پیراست.

آری اگر آفتاب نتابد؛ و سحاب نبارد؛ و باد نورد؛ و خاك و آب را استعداد نباشد؛ یاقوت حمراء از صخره ی صما. و لعل بدخشان از دل خارا؛ نجوشد؛ و در سینه ی صدف لؤلوء غلطان؛ و از خار مغیلان نوگل خندان؛ نروید.



تا نتابد مهر كی از خاره لعل آید برون

تا نبارد ابر چون از خار گل روید بباغ



از آن پس ابعد نقاط مملكت و اقصی جهات دولت را كه «افسد من بیضة البلد و قد عطلت مشاهده و معاهده و سدت مصادره و موارده و خلت دیاره و مراسمه و اعفت اطلاله و معالمه» هرمرزش را ارم اركان و بهشت نشان «أحسن من الطاوس و من سوق



[ صفحه 59]



العروس» و هر ریگش را گهر آبدار و لالی شاهوار «احسن من الدر و أبهی من الشمس و القمر» فرمود؛ و در مسالك و معابر؛ و مناهل و مصادر؛ آسایش و آرامش عابرین سبیل؛ و حفظ و حراست ساكنین طریق را در هر دوال اربع رباع مشیده؛ و قلاع مسدده برآورد كه در هیچ مصر معظم و سواد اعظم بنائی بدین زیبائی؛ و سرائی بدین دل آرائی، هرگز كس نشان نداد؛ و دیده با نانی با داد و دین؛ و جواسیس و عیونی دوربین؛ دروی مقیم ساخت؛ چنان كه اگر فرتوتی شمطاء؛ و اعرجی اعمی؛ صره ی از سیم تام العیار؛ و بدره ی از زر دست افشار؛ در لیلی مظلم با خویش حمل دهد، گرداگرد مملكت را «آن من ظبی الحرم» به پیماید؛ و هیچكس را چند كه «أعدی من الشنفری و السلیك و أسرق من شظاظ و من برجان» و فرصت را غنیمت شمرده و سرقت را در كمین خفته؛ نیروی آنش نباشد كه بر وی بتازد و دست تعدی آغازد.



ز عدل تست كه نرگس بتیره شب در دشت

ستاده بر سر پیوسته طشت زر دارد



و مرز و بوم ری را كه اینك مركز بختگاه كی است كه وزش باد خزان را بر ورق بوستانش مهب وزیدن نباشد؛ و گردش دور زمان عیش ربیعش را بطیش خریف مكدر نسازد؛ با آن كه هنوز توالی شهور و سنینش محاذی با دوات و امین نیفتاده؛ كه اگر گاهی مردمی حرفت پیشه؛ و قومی صنعت اندیشه را از دیگر امصار دروی طلب می كردند و با زعاج و اقلاع مكفوفا و مشدودا گسیلش می ساختند نخست از دهشت سمیت هوا و وحشت بلیت و بایش با اهل و عشیرت وداع من لا یعود می گفت؛ و از آن پس بسوی ری شتاب می گرفت؛ بسا بود كه لدی الورود بلا را مبتلا و بویحیی را از قفا می نگریست چنانكه خاقانی شیروانی این معنی را اشارت كند.



دیدم سحر گهی ملك الموت را كه پای

بی كفش می گریخت ز دست و بای ری



چهل فرسنگ در چهل فرسنگ و شصت میل در شصت میل سطوحش را بتمامت و نقاطش را از هر جهت چون اربعه متساوی الاضلاع، و دایره ی متوازی الارتفاع، مسطح ساخت، و در هر خط خیابانهای بیكران كهكشان مماثل، و جاده های بی پایان مجره جداول، به تسطیح و تحجیرش امر فرمود، و از دو جانب



[ صفحه 60]



باحداث آبار و حفر انهار، و اجرای میاه و غرس اشجار حكم داد كه از لطافت هوا و صفوت فضا، چون هوای بسیط مانع قرب و بعد، و حاجب ماوراء و مانع ما یری نبود، و در هر نقطه ابداع حظائر مینو نظائر و احیای حدائق فردوس طرائق فرمود كه در هر جویبارش چون انوار الربیع فی انواع البدیع بهجة الطواویس و حسن بلقیس است، و در هر مرز و كنارش طراز اغراض «صبغة الله و من أحسن من الله صبغة» نقوش بوقلمون و صور انكلیون و صحن چمنش كه «أحسن من الشنف الانضر» چون جنت نعیم زیبا و خاك بستانش كه «أطیب من الحیوة» چون بهشت برین روح افزا، سحاب سنجاب پوش هر صبحش «عموا صباحا» سراید، و بر بساتینش عقد مروارید بارد؛ و نسیم عنبر بیز در هر سحرش «انعموا اصطباحا» گوید و دامن گل و پیراهن ریاحینش درد.



هوا اكنون نهد بر گلبن رنكار افسرها

صبا اكنون كشد در باغ از شنگرف چادرها



سحاب اكنون بیالاید كف گلبن بحناها

نسیم اكنون بیاراید رخ بستان بزیورها



لاله رعنا گاه چون معشوق رخ افروخته، و گاه چون عاشق دل سوخته، از چهره آتش افروزد و نرگس میگسار، بر طرف جویبار، مخموروار جام زرین چون اسخیا بر كف گرفته و یاسمن از مصاحبت یاسمین مژگان بتوده كافورتر آلوده، و عارض گل رنگ و بوی از عذارمل ربوده، بنفشه ی خطیب سبز جامه در بر كرده، و كحلی عمامه بر سر نهاده، و نیلوفر چون غواص در آب غوطه ور گشته، و ارغوان لباس تصوف بر تن راست كرده، و صنوبر در كنار باغ قد مردی كشیده، و سوسن آزاد با كفی گشاده چون زهاد بر یك پای ایستاده، و نسرین چون پری پیكران سپید چادر بدوش انداخته، و چنار چون مقامران پاكباخته ورق از دست انداخته، و شمشاد چون شاهدان طناز گیسو از اطراف فروهشته، و سرو سهی چون بلقیس در طرف جویبار سیمین ساق نموده، و قامت برافراشته، و بید مجنون با خنجر كشیده سر



[ صفحه 61]



در گریبان فروبرده و بر خویش لرزان شده.



نسج الربیع لربعها دیباجة

من جوهر الانوار و الانواء



بستان ز خوشی چو وصل دلداران بود

رخساره گل چو روی میخواران بود



و طیور با لحن داودی و نغمه ی باربدی، بر فراز اشجار هر صبح و شام در خروش، و حوضهای بلور كه «ماؤها أحلی من العسل و اصفی من جنی النخل» بر اطراف گلزار چون تسنیم و كوثر در جوش، و در هر گوشه و كنار چگلی چشمان تاتاری، و سهی سروان كشمیری، بر دامن یاسمین و گل غلطیدند، و هر لحظه خرمن عنبرین سنبل پوئیدند، و گاه بكماز و ساتكین از نبید آمل و رحیق مفلفل كه «اصفی من الماء المعین» دركشیدند، و گاه ناشكفته غنچه دهن و ناشخوده سیب آن ذقن بوسیدند، و از شش گوشه تخت اردشیر مراد كاسه گر زهره نهاد بدوازده مقام زخمه در ارغنون طرب نواخت و پرده ی زیر و بم اورنگی موسیقار نغمه سور و سرور را از حجاز بكابل و از شیراز بزابل رساند، گفتی چنگ هلال سان در دامان مغنیان زالی است مو در سر پریشان كرده.



چگلی طبیب بوالهوس بگرفته زالی را مجس

اصلع سری كش هر نفس موئی است در پا ریخته



و كمانچه چون عاشقان در فراق معشوقان بآه و فغان برخاسته، و نای دلگشا هر دم از دل صد نوا برداشته، و دف سرگشته چون دایره سر از پای نشناخته، و بچند آواز دمساز گشت «فالارض قد زینت بكل بدیعة، و تبرجت فی حلة خضراء، فانظر الی آثار رحمة الله كیف یحیی الارض بعد موتها انها جنة خلقت فی الارض، و قد استدلوا بها علی جنة السماء و بعض الاشیاء یدل علی بعض فجعل الله أیامه للمحاسن صورة، و علی المیامن مقصورة، و صیرها موقوفة الساعات علی صنوف الطاعات، محفوفة الساحات بوفود السعادات، موصوفة الحركات و السكنات بوفور البركات و الحسنات».



و هذا دعاء لا یرد فانه

دعاء لاصناف البریة شامل





[ صفحه 62]



آن گاه بمنطوقه «ان زمن الربیع لا یعدم من العالم لا تضطرب من كساد سوق الفضل و خوی تیمها، و اصطبران الامور بخواتیمها» بتأسیس مدارس علمیه، و ترصیص مجالس صناعیه، كه گفتی در هر حجره اش صد یونان خفته، و در هر غرفه اش هزار گنبد هرمان نهفته، و آراسته تر از چهره ی شاهدان دودل، و پیراسته تر از طره خوبان چگل بود بپرداخت.



فكانها من حسنها و بهائها

بنیت قواعدها علی الافلاك



همی بینند از اشكالش جمال قصر نوشیروان

همی گیرند از اركانش مثال سد اسكندر



و معلمین و مدرسین هر علم از علوم شرعیه و اسلامیه و عقلیة و نقلیة و الهیات و ریاضیات و هندسه و حساب و تشریح و طب و هیأت و نجوم و جغرافی و طبیعی و عكاسی و نقاشی و السنه مختلفه و لغات غیر متعارفه و علم طعن و ضرب و سنگر و نقب، و علوم غریبه و فنون عجیبه از سیمیائی و شیمیائی، و تجزیه و تصفیه و دیگر صنایع از صنعت بلور و ساعت سازی، و تفنگ و توپ و چاشنی و بارود ریزی و ریسمان و چلواری بافی، و زربفت و زرتار تابی، و دیگر حرف از حرفت حجاری و نجاری و حدادی و زرادی و صوافی و صباغی كه هر یك در تدریس یادگار لقمان و ادریس و در تعلیم آموزگار معلم ثانی و ارسطاطالیس و در صنعت موسی بن نظیرش طفل دوشینه و دیروز و در حرفت بصیل بن ادریابش مرغ دست آموز بودی، و روی جایداد و محصلین، از ابنای اعیان و اركان و متعلمین، از اطفال تنگ دستان و مستمندان، هر روز دروی بكسب علوم و صنعت، و جذب هر گونه دانش و حرفت كوشیدند، و در هر ماه از مخزن مملكت كه «بره یشكری و قصده بوصیفی» بوظیفه و مرسومی مسلم شدند، و در هر چاشتگاه از خوان دولت كه «و لا یغبنا عطاؤه» به هر گونه نعمتی متنعم گشتند، و هر یك از میزان امتحان و معیار اختبار، مختار و تام العیار برآمدند مدارج اعزاز و امتیاز خویش را افزون نگریستند، و مراتب انعام و اكرامشان دو چندان ساختند.



[ صفحه 63]





و قامت فی الرقاب له أیاد

هی الاطواق و الناس الحمام



چنان كه هر بچندی روزگار را گذار سال افزون از چهار برنگذرد، كه از مدارس علمیه، و مجالس صناعیه، بشمار ده هزار تن شاگرد مجاز؛ و فارغ التحصیل ممتاز، و اوستادی ماهر، و صناع الیدی قاهر، كه هر یك احدوثه دهر، و اعجوبه عصر، و زبده زمان، و گزیده ی كیهان است بیرون آید، و نیز باضافه چراغ گاز و برقیه حكم راند، كه در تمامت شوارع و طرق و مسالك و سبل نصب منارها كنند، و هر شب چراغها چون ستاره ها برافروزند، چنان كه اگر خواستند بیك قوه در زمان واحد بشمار كواكب مشاعل افروختند «كأنها كوكب دری یوقدمن شجرة مباركة زیتونة لا شرقیة و لا غربیة».

و در هر خطه از مملكت و در هر نقطه از دولت امر فرمود تا خط سیم اخبار كشیدند، چنان كه اگر خواستند در آن واحد از مشرق به مغرب و از شمال به جنوب سخن آغاز كردند و جواب بازشنیدند، و اثبات قضیه طی الارض را كه مطوی در اخبار و روایات بود بانشای این حجج باهرات چون متواترات و درایات ساختند.



طی مكان ببین و زمان در سلوك شعر

كاین طفل یكشبه ره یك ساله می رود



پس از تنسیق و انتظام كشور، به ترتیب و نظام لشكر بپرداخت، و سپاهیان را یكان یكان از راكب و راجل و رامح و اعزل ازدیه و دیبای زرین كه «یحلون فیها من اساور من ذهب» و از كسوه و كسای گوهر آگین كه «لؤلؤا و لباسهم فیها حریر» بر تن در پوشید، و هر یك را در هر روز و شب از سحاب آلاء متوالیه بر كشت زار طلب و منی كه «و لهم فیها ما یشتهون» باریدن گرفت، و در هر صبح و شام از بحار نعماء متتابعه در جویبار امید و رجا كه «و لهم ما یدعون» جوشیدن و هر تن را از آلات حربیه و ادوات ضربیه و سیف و سنان و درع و رماح كامل الشو كه و شاكی السلاح ساخت.



قوم اذا لبسوا الدروع حسبتها

سحبا مزردة علی أقمار



و تری سیوف الدارعین كأنها

خلج تمد بها أكف بحار





[ صفحه 64]





بدین صفت سپهی دیو بند و قلعه منای

مبارز اشكن و دشمن شكار و شیر افكن



و جیش و جندی جرار و جیحون جوشش، و عسكره و لشكری خوانخوار و گردون كوشش، با صولتی چون آتش، و سرعتی باد وزش، كه نه آب عجول را از ثقل اعبالشان تاب عبره، و نه خاك خمول را از حمل اثقالشان احتمال خطوه



كه كس در جهان پشت ایشان ندید

برهنه یك انگشت ایشان ندید



بیاراست كه در شمار افزون از ذرات لمعات رخشنده مهر، و در تعداد بیرون از اعداد ثوابت هشتمین سپهر، چون دره اند لشكر منصور بیعدد، كه هر تن كین توزی را بر میان چون رماح كمر مبارزت بسته، و دیده دوزی را بر تن چون اقداح پرمسارعت برآورده.



همه كارشان كوشش و تاختن

همه رایشان رایت افراختن



و هر یك بسر سنان آهنین خود از تارك كیوان ربوده، و بنوك پیكان زرین مردمك دیده از خورشید رخشان دوخته.



اسود و لكن الحروب عرینها

شموس و لكن الصفوف مطالع



بسان دریا لیكن بحمله صاعقه فعل

كه دید هرگز دریای صاعقه كردار



شهاب سطوت و دریا نهیب و باد شكوه

زمانه بسطت و گردون توان و كوه یسار



و دفع اعدای دین مبین، و حفظ ثغور و حدود ملك متین را با چنین لشكری دیوبند شیر شكار، و اژدر در نهنگ اوبار، سدی آهنین، و سوری روئین كشید «فصاروا للملك حصنا حصینا، و معقلا رصینا، و سدا سدیدا، و سورا حدیدا» تا بدانجا كه از میان ربع مسكون این مبارك اقلیم میمون از جمعیت فوائد و عوائد و جامعیت هر گونه صنائع و بدائع، و امنیت بلاد و بقاع، و اعتدال و سلامت آب و هوا؛ و فزونی سر كرده و سردار، و انبوهی پیاده و سوار، محسود دول افرنگ و چین، و محفود تمام ممالك روی زمین آمد، بلكه اقالیم سبعه در وی مستدرج، و جنات ثمانیه را بهتر انموذج گشت «و تلك الجنة التی اورثتموها بما كنتم تعملون، لكم فیها فاكهة كثیرة و منها تأكلون؛ فشید الله اركانها و مهد



[ صفحه 65]



بنیانها، و مد ظلالها، و بسط نوالها، و نصر رایاتها، و قهر عداتها، و امن جهاتها و اظهر آیاتها، و حرسها عن الحادثات؛ و صانها من النائبات؛ و حفها بالمیامن و السعادات، و لفها بالمحاسن و الكرامات، و لا زالت قبلة للقروم و الاقیال، و كعبة للكماة و الابطال منسق النظام، مأمون الانصرام، مبسوطة الارجاء، فسیحة الانحاء؛ لائحة الانوار، فائحة الازهار، ثابتة الاوتاد، راسخة الاطواد، مقرونة بالتخلید معقودة بنواصی التابید».

چون امر دولت را در خریطه تنظیم، و كار مملكت را در حیطه تقویم آورد، و فتنه بلاد را باصلاح، و عامه ی عباد را در جناح نجاح نشاند «و ادر علیهم اخلاف الرزق، و اقرهم فی اكناف العیش» چندی مآرب افراد برایارا بذات اقدس اسعاف و مطالب آحاد رعایا را بنفس مقدس انجاح فرمود، تا دیباچه مقدمات صغری و كبرای امارت را قول شارح و نتیجه قیاسات قضایای سلطنت را حجتی واضح باشد و عهدی چون آفتاب عالمتاب از هر دریچه لمعه و اشعه افشاند، و اوامر و نواهی مفترضه را بدست و زبان وزرای متعدده راند.

از آنجا كه «الواحد لا یصدر عنه الا الواحد» مشیت كامله چنان اقتضا كرد؛ و اراده علیه بدان امضا داد؛ كه تا یك تن از برگزیدگان بارگاه و بر كشیدگان پیشگاه كه به شهامت جاه، و نباهت جایگاه، و متانت ماهیت؛ و رزانت رویت، و علو همت و سمور تبت و مخالصت نیت، و طهارت طینت، و سلامت فطرت، و حسن عقیدت، و ستودگی حقیقت، و خجستگی طریقت، و ملكه حلم و كیاست، و ماده فهم و فراست، و سماحت طبع؛ و سجاحت خلق، و كف كریم و قلب رحیم، و وسعت صدر، و رفعت قدر، و كثرت سخا، و خصلت حیا، و شدت باس، و كمال بطش؛ و حصافت عقل، و سجیت عدل؛ و فطانت خاطر، وحدت ناظر؛ و نظام امر، و نفاذ حكم، و ذكاوت ذوق، وجودت ذهن و مناعت محل و عظمت شأن، و فخامت حزم، و سرعت عزم، و محاسن محضر؛ و میامن منظر و روائع نعم؛ و بدائع كرم؛ و رأی ثاقب؛ و نظر صائب، و مقام منیع، و محل



[ صفحه 66]



رفیع، و خلق مؤدب، و خلق مهذب، و شمائل انسانی، و فضائل نفسانی؛ و گشادگی دست و دل؛ و پاكی آب و گل، و سرشت پاك، و گهر تابناك، و قدمت انساب، و سبقت احساب؛ و اصالت ذات؛ و محامد صفات؛ و صفوت ارومه؛ و كرامت جرثومه؛ و فتوت عصامی؛ و نهمت نظامی؛ و همت حاتمی؛ و مروت هاشمی؛ و دانش بزرجمهری؛ و بینش تیمشاری؛ و حلم احنفی؛ و دهای قیسی، مضروب المثل جهانیان، و المشار الیه بالبنان؛ كالشمس فی رابعة النهار، نام آور و نامبردار باشد؛ بدانسان كه میان ممكن و واجب واسطه وجودش فرض؛ و ما بین قدیم و حادث رابطه هستیش شرط است؛ تا بر جهت یلی الحق و یلی الخلق توانا؛ و مقام لی مع الله حالات را دارا باشد، وی نیز میان رعیت و سپاه، و اعلیحضرت شاهنشاه، كه مظهر جلال و جاه و ظل الله است، چنانكه ظلرا باذی ظل ارتباط معیت، و علاقه علیت و معلولیت است، عروة الوثقی نجاح، و وسیله كبری فلاح آید، و طاعتش بر گردن گردنكشان گرانبار نباشد، و پیرویش بر رقبه سرافرازان سبكبار آید، و همواره بیت الشرف صدارتش چون مسجد الحرام و ام القری مسجود ایرانیان، و هماره دارالاماره وزارتش چون بیت عتیق و مسجد اقصی مقصود جهانیان «الیه تشد الرحال، و حوله یعتكف الرجال، و للمنی جناح النجاح و للأرواح راح رحراح».

از این روی آفتاب اجلال، و هلال اقبال، عطارد دیوان دها، شمس ایوان ذكا برجیس برج جلال، مشتری اوج كمال، خاتم یمین میمنت، نقش نگین تن محمدت، قرطه گوش دانش، قره چشم بینش، بهین در دریای كرم، مهین گوهر اصداف نعم، مخزن عواطف متواتره؛ معدن عوارف متكاثره، خط پرگار صفا، نقطه ی دائره ارتقا، مجمع عیون مشاهده؛ منبع فنون مجاهده، مالك ممالك مروت، سالك مسالك فتوت؛ سباح لحه عرفان؛ سیاح عرصه ایمان، عارف معارف تصدیق و اذعان، واقف مواقف تحقیق و ایقان، ذخیره اسلاف؛ گزیده اخلاف، سرمایه آدمیت، پیرایه انسانیت، یتیمه ی تمائم خردمندی؛ فریده ی قلائد ارجمندی؛ روانرانبیذ، جهان



[ صفحه 67]



را تعویذ، قلب را سكینه؛ قالب را طمانینه. یوسف سیرت، آصف سریرت؛ اویس خصلت؛ بوذر شمیت؛ ظهیر سریر سلطنت؛ مشیر تدبیر مملكت؛ ملكی النسم؛ قدسی الشیم؛ نقی البشرة؛ محمود المعاشرة. حسن العباره، حلو الاشاره؛ عرصة العطا؛ صاحبة الحیا، موسم العلم؛ مشعر الحلم، مغرس الفخار، ملجأ الاحرار؛ طاهر الذیل، ظاهر الاصل، طیب العرق، صلب العود، مرتع الفضل؛ مربع البذل، مشرع المجد؛ مطلع الجود، البحر الاطم، و الطود الاشم، آكل عنفوان الاكرع، شارب ریعان المشرع؛ معقل البغات، مؤمل العفاة. موطی ء الاكناف، قادح زناد الاعطاء و الایثار، زعیم العشیرة، حامی الذمار؛ لین الاعطاف، هین الانعطاف، صاحب القدر السامی، و الكرم الهامی، و المجد الشامخ، و العز الباذخ، الحائز للمحامد الكثیرة؛ و المناقب المأثورة، و الفائز للمفاخر العلیة، و المآثر السنیة، الذی عظم قدره، و نفذامره و علا ذكره، و نشر بره، و هو اظهر الوزراء فضلا و اطهرهم ذیلا، و اصوبهم رویة، و احسنهم درایة، و اوفرهم عدلا، و اكثرهم نبلا.



و لو علمت فوق الوزارة رتبة

تنال بمجد فی الحیوة لنالها



اعنی جناب المستطاب الاجل الامجد الاكرم، و الاشرف الارفع الممجد المفخم، میرزا یوسف مستوفی الممالك رئیس الوزرا صدر اعظم، لا زال مرشحا للوزارة، و موشحا لوشاح الصدارة، ما تكرر الجدیدان، و تعاقب الملوان، بمضمون «اذا أراد الله بملك خیرا جعل له وزیرا صالحا ان نسی ذكره و ان نوی خیرا أعانه، أو أراد شرا كفه» الهامات غیبی را مهبط و مخصوص، و افاضات لا ریبی را مصدر و منصوص شد؛ و از قرعه صدارت عظمی باسمش قسم اجزل و سهم امثل گرفتند، و از تفال افعل و لا تفعل وزارت كبری را بنامش افعل نگریستند، كه پدر بر پدر، و گهر در گهر، و سلف در سلف، و خلف در خلف.



ورث الوزارة كابرا عن كابر

ما زاده الالقاب معنی ثانیا



هنر ز سیرت او نگذرد چو صدق از حق

شرف ز گوهر او نگسلد چونور از نار



و همواره اجداد امجاد، و آبای گرامش از آن زمان كه جهان بتابش



[ صفحه 68]



آفتاب جمال سلاطین ستوده آئین قاجار روشن، و گلزار ایران بریزش سحاب اقبال خواقین ستوده آذین روزگار گلشن گشت، هر یك تن سطرلاب صدارت را عضاده، و اجسام و قوالب وزارت را سه جاده، و مغفر امارت را تاج و گرزن، و معصم ایالت را دست اورنجن. و انام را صدور، و ظلام را بدور، و هدی را شموع، و منی را جموع بودند «قد بلغوا قاصیة المقاصد و ملكوا ناصیة المراصد».



ان الخیار لفی القبائل واحد

و بنو حنیفة كلهم اخیار



و خوان نعمت و سفره بی منت بر بیگانه و خویش بگستردند، و شهد بی نیش و جدوار بی بیش بر غنی و درویش بخورانیدند.



راحاتهم خلقت للبذل ما ولدوا

و ضیع أقدامهم للوطی بالدست



تا از اهالی ایران از مملوك و مالك و مجذوب و سالك تنی بجای نماند كه نامش در طومار اجری خواران رقم نكردند، و اسمش را در دفتر روزی بران بقلم نیاوردند، اكنون شاهد صادق، و گواه ناطق، و برهان واضح، و دلیل لائح، گروهی از اجری خوران، و انبوهی از مقرری برانند، كه نگران مدعی و دیدبانان این ادعایند. دروغی نیست ها برهان من ها داستانی است كه افسانه هر انجمن است، تا بدین محاسن خصال، و محامد خلال، این سرای بلغه، و منزل قلعه را در نوشتند، و این دار قلعه را كه لیست بنجعه بگذاشتند و بگذشتند.

«فبقی له الذكر البهی علی مضی الدهور و الایام و الشكر السنی علی كرة الشهور و الاعوام».



دولت جاوید یافت هر كه نكو نام زیست

كز عقبش ذكر خیر زنده كند نام را



كه بذكر غرر عواید، و درر فوائد، صحائف مشحون، و دفاتر مخزون و بنشر فوائح ایادی، و روائح متمادی، محافل و نوادی را معطر و معنبر ساختند.



سعدیا مرد نكو نام نمیرد هرگز

مرده آنست كه نامش بنكوئی نبرند



نجوم سماء كلما غاب كوكب

بدا كوكب یأوی الیه كواكبه





[ صفحه 69]



این برومند نهال، و این دلبند فرزند بیهمال كه «الولد الحر یقتدی بآبائه الغر» از آنگاه كه دایه را در دامان تربیت، و حاضنه را در حجر مكرمت، و پای در قماط مجد و جای در بساط مهد داشت كه «نمتنی قریش و مهدلی یثرب فی بطحائها» و مادر ایام چون وی نادر زاد و پدر روزگار را از مانندش عقیم و عاقر باد، تا اینگاه كه مستودع پیمان و میثاق، و منتج آرمان و ارزاق، و معارج مراتب را درجه قصوی، و مدارج مناصب را مرتبه علیا یافت، همواره در حل و عقد، و قبض و بسط، و رتق و فتق، و ضبط و ربط، و تشیید اساطین دین و دولت، و تمهید قوانین ملك و ملت، فكر صواب نمایش بغرر فوائد مقالات كه «أسرع من الوهم» حلال مشكلات، و رأی آفتاب ضیایش بدرر فرائد دلالت كه «أنفذ من السهم» كشاف معضلات، و سورت خاطرش كه الواح اسرار است ظلمات و مبهمات را مصباح، و سر انگشت تدبیرش كه اقلام اقدار است ابواب معضلات را مفتاح



له فكر بین الغیوب یدیرها

الی معقل منها فهن مقالده



گر رای روشنش نه كلید جهان بود

در كام قفل شب شكند پره نهار



و پیوسته حراست حدود و ثغور، و رعایت نزدیك و دور، و دخالت در امور جمهور، و كفالت حال اناث و ذكور، و در تخلیط دین مبین با ملك متین، و شریعت ظاهره با دولت قاهره، مجمع البحرین و مطلع النیرین، و در ترغیم انف عتل زنیم كه «استه فی الماء و أنفه فی السماء» و تكریم مقام حلاحل زعیم كه «اطوع من ثواب فذلل صعابها و أخرج من قشرها البابها» و كلمات معجز آیاتش كه «لو قرئت علی الحجارة لانفرجت و الكواكب لا تنثرت» در صفات دولت برهانی قاطع و دلیلی ساطع، و بر اقطاع و اقطار هر شهر و بلد، نافذ الحكم و مبسوط الید.



یذیع بها الأقطار شرقا و مغربا

و یجری بها ریحا جنوب و شمأل



و حضرت جلالتش مقصد ورود و محط رجال، و حریم حرمتش مطلع جود و مخیم آمال، و سرای آسمان سایه اش قبله اقبال عشائر و قبائل، و كعبه آمال اواخر و اوایل است، و بنای كیوان پایه اش مطمح انظار و مطرح افكار و مجمع انام و



[ صفحه 70]



مرجع احكام، و حلیه ی آلاء و ایادی، و بغیه حاضر و بادی است.



دار علی العز و التأیید مبناها

و للمكارم و الأخلاق معناها



دار تباهی بها الدنیا و ساكنها

طرا و كم كانت الدنیا تمناها



پس اعطای این لقب جلیل، و منصب نبیل، و مقام رفیع، و محل منیع را مجلسی مینوهمال، و محفلی فردوس مثال، و جشنی سترك، و عیشی بس بزرگ. چون طور سینا پرنور، و مانند غدیرخم پرسرور.



بطالعی كه تولا كند بدان ایام

بساعتی كه تفاخر كند بدان تفویم



بیاراستند، و از وزرای دربار، و امرای نامدار، و سران لشكر، و دبیران كشور، جمعی كثیر؛ و جمی غفیر حاضر ساختند، كه گفتی عطارد خامه برداشت، و شرح مآثرش نگاشت، و مشتری عمامه زرین علاقه بر سر نهاد، و خطبه بنام نامیش برخواند، و خورشید هنگامه طرب آراست، و ماه عود قماری سوخت؛ و ناهید چنگ شادی نواخت، و برجیس برای نظاره از گوشه ی بام فلك سرافراشت، و بهرام چون غلامان حلقه ی خدمت از گوش بیاویخت، و چرخ منطقه طاعت از بروج بر میان بست؛ انگاره بمضمون «الأقلام مطایا الأوهام و الكتاب سیاسة الملك و عماده، و اركان قراره و اطواده، باقلامهم تنبسط الارزاق و تقبض الاجال» فرمان خسروانه، و فرازمان شاهانه، و پروانه ملكانه، و دستینه خدیوانه را كه «و ما ینطق عن الهوی ان هو الاوحی یوحی» از پیشگاه قرب و بارگاه قدس، رسولی چرب زبان، و سفیری طلیق اللسان «برسالة تدل علی انفته فی الفخر، دلالة النسیم علی الزهر، و الشاطی ء علی النهر» واسطه ی ارسال، و رابطه ی ایصال گشت.



ورد البشیر بما أقر الأعینا

و شفی النفوس فنلن غایات المنی



و ندای «هلموا الی الراح و حیوا علی الفلاح، انه لتنزیل من رب العالمین نزل به الروح الامین» در داد و از آنجا كه «اذا قری ء القرآن فاستمعوا له و أنصتوا لعلكم ترحمون» همگی اصغای آن آیات قارعه، و استماع آن كلمات بارعه را بپای خاستند، پس بزبانی گویا و بیانی شیوا؛ آن فرقان ساطع، و برهان



[ صفحه 71]



قاطع را كه حاكی فصل الخطاب، و راوی چارم كتاب بود، بلحن تهامی، و صوت رهاوی، بتلاوت و قرائتش پرداخت، كه چون مستوفی الممالك دفاتر انشا استیفای خرج و دخل دیوان ابداع را بر گوشوار همت ماسوی المطلق زد و حوالت داد، و دبیر محاسبات اوارجه ایجاد استقرای باقی و فاصل كتابچه اختراع را بر طومار ذمت ما ثبت نمود، و قلم تقدیر اجرای امور را بر لوح خاطر ما مقرر داشت، و ابقای افراد جمهور را بر طغرای صفحه منشور ما برنگاشت، و ذات ما را مظهر صفات یزدانی، و حقیقت ما را مصدر آیات سبحانی ساخت.

بدان سان كه خداوند رحمان را انبیاء كرام كه «یا أیها الرسول بلغ» و پیمبران یزدان را خلفای عظام كه «اشد دبه أزری» واجب باشد، ما را نیز دستوری كه سینه اش گنجینه اسرار دولت تواند شد، و وزیری كه گرانبار سلطنت را بدوش تواند كشید لازم افتد، چه الهامات سلطانی، و افاضات خسروانی، چون وحی آسمانی، و ثانی اثنین سبع المثانی است كه «ان فی القرآن ناسخا و منسوخا و محكما و متشابها، و خاصا و عاما، و مبینا و مبهما، و مقطوعا و موصولا، و فرائض و احكاما؛ و سننا و آدابا؛ و حلالا و حراما و رخصة، و ظاهرا و باطنا و مقیدا و مطلقا» پس تنی باید كه شرح و ترجمانیش را تواند، و از تفسیر به رای و هوایش كناره باشد «نعوذ بالله من قوم حذفوا محكمات الكتاب، و نسوا الله رب الأرباب، راموا غیر باب الله أبوابا، و اتخذوا من دون الله أربابا، رحم الله عبدا سمع حكما فوعی، ودعی الی رشاد فدنی» بمضمون «طلب الدلیل بعد الوصول الی المدلول قبیح، لواحد ماله فی دهره ثانی» كه «اذا أراد الله شیئا هیأ أسبابه» این چنین كس روح ابدان وزارت انسان العین صدارت «الموصوف بمحاسن الافعال و المنعوت بأحاسن الأسماء الفاصل بین الحق و الباطل» جناب میرزا یوسف رئیس الوزراء مستوفی الممالك باشد كه خدا ترس و شاه پرست و دین دار و مردم دوست است «الصدارة لقمة هو آكلها و ثمرة هو مجتنیها» كه دیگر كسان سرابند نه آب، و خطایند نه صواب، و قطره اند نه سحاب، و ذره اند نه آفتاب، در جز وی ترجیح بلا مرجح، و



[ صفحه 72]



تطویل بلا طائل، و تفصیل بلا تامل، و تفضیل اخس بر اشرف خواهد بود، علیهذا جنابش را كه «زمام الفضل طوع یدیه، و الوزارة تجر أذیالها علیه» بحكم تجربت و الهام دولت بدست اختبار اختیار فرمودیم، و لقب صدارت عظمی و وزارت كبری را كه در حكم عقل نخستین و نفس كل و سر حلقه امكان و صادر اول است بمفاد «الیوم أكملت لكم دینكم و أتممت علیكم نعمتی» بدو تفویض داشتیم «فلیبلغ الشاهد الغائب».



چو كارنامه دولت قضا نوشت بنامش

چهار عنصر و نه چرخ برزدند گواهی



«له نسب ألقت الشمس علیه ردائها، و حسب أرخت النجوم علیه أضوائها»



نسب كأن علیه من شمس الضحی

نورا و من فلق الصباح عمودا



ام الوزارة ام جمة الولد

لكن بمثلك لم تهبل و لم تلد



و نیاكان ستوده نژاد، و پدران خجسته نهادش از آن بامداد نخست كه اجداد امجاد ما «عطر الله مراقدهم» از پس پرده خفا جمال زیبا نمودند، و از آن صبحگاه الست كه اسلاف اشراف «نور الله مضاجعهم» اقرار بولا را اعتراف جستند، اول كس شدند كه قالوا بلی را لبیك و آمنا سرودند؛ و باركان خمسه ایمان بعقد جمل پیروی ما را تصدیق و اذعان گرفتند، و همواره سلطنت را چون ضیاء و آفتاب، و دریا و حباب، و مملكت را چون اختر و برج، و گوهر و درج بودند، و جنابش نیز بمضمون «لا یصیر الرجل من العارفین حتی لا یصیر كل شعره عینا ناظرة».



از چنین پر هنر پدر نه شگفت

گر چنین پر هنر پسر باشد



نطاق اطاعت را بجهاد اكبر؛ و رضای بماحكم و امر، بر میان صداقت بست، تا جسد زهره مخالصت را بابوالاجساد «اعبدنی حتی أجعلك مثلی» زرناب چون قرص آفتاب نمود، و حجر پیكر عطارد مطاوعت را بامداد كبریت أحمر بابوالأرواح املاح «من أتانی مشیا اتیته هرولة» مانند فلقه قمر سیم مذاب ساخت، و شمس وجودش را از توبه مجاهدت بریژه میزان و محك امتحان درآورد؛ و در دارالضرب بندگی سكه «من جاهد فینا لنهدینهم سبلنا» بر جبین با تمكینش نهاد؛ و از زجاج خلاص؛



[ صفحه 73]



در دكه اخلاص؛ مانند زرتلی؛ و ذهب ركنی، مقبول عام و خاص شد؛ و در جمع فضائل كوشید و ترك رذائل گفت؛ و بتكمیل نفس انسانی و تحصیل صفات روحانی پرداخت، تا از حضیض مركب باوج بسیط، و از خط دائره بنقطه ی وسیط، و از زبر توده ی غبرا بر فراز گنبد خضرا نشست.



رویدك قد تعالیت اطلاعا

علی العلیاء هما و ارتفاعا



و نفسك لا تری ببلوغ مجد

و ان أوفی علی النجم اقتناعا



و الحق رای رزین و مكارم اخلاقش كه طبعیة لاوضیعة جام جانی؛ و كام كافی؛ كه حق را عاید من له الحق فرماید «هو كنیل مصر شراب للصابرین وحدة علی آل فرعون و الكافرین» است.



لفظ تو گشته اسالیب هنر را پیشوا

حفظ تو گشته اقالیم جهان را پاسبان



و عقل دور بین و محامد اوصافش كه حقیقیة لا اضافیة در حل مشكلات و كشف معضلات «نصیح ان شاورت و فصیح ان حاورت یستنبط الكامن من بدیع صنعته و ذكاء فطنته و یستخرج الغامض من خلیل فطرته».



فتاد جرم زمین با همه ثبات قدم

بجنب حلم تو با نهمت سبكباری



و در سرعت حكم كه «أسرع من الاشارة» و بصیرت در كار كه «أبصر من زرقاء الیمامة» و نفاذ امر كه «أنفذ من السهم» و در عمق خاطر كه «أعمق من البحر» بوعلی و بومعشر و فضل و جعفر و ابن یقطین و شمس الدین و ابوسلمه خلال و خالد برمك و حسن سهل و ابوالجهم كه.



یعرف الامر قبل موقعه

فما له بعد فعله ندم



از هفوات اللسان؛ و شبهات الجنان؛ و زلات اقدام؛ و خطیئات اوهام خویش ترسند.



وقت تقریر فكر نافذ تو

جوهر فرد را كند تقسیم



پیش پای وقار و تمكینت

كوه برخیزد از پی تعظیم



و اگر چه بمضمون «لا یحتاج الصباح الی المصباح» همواره ردای صدارت



[ صفحه 74]



طراز؛ و جامه امارت را آغاز بود؛ و بمقتضای حال روزگاری «كالسیف فی القراب و الكنز فی التراب» و چون شمس مشرقه در سحاب؛ و خمسه محتجبه در حجاب.

چنان كه خداوند باری گاه باشد كه بمصالح عباد رسولان و پیمبران در یك زمان فرستد. و گاه شود كه به اقتضای وقت امر نبوت را منحصر بفرد و ختم در یك تن فرماید؛ اعلیحضرت ما نیز كه سایه خدا و مایه ی بقائیم؛ نظر به استعداد روزگار؛ گاه پیشكاران برگزینیم، و گاه به مضمون «الامور مرهونة بأوقاتها» زمام مملكت را در كف كافی و جهدوا فی یكتن نهیم؛ و امر وزارت را بنام وی خاتم ختام برزنیم؛ كه حقه ی منتظم بهتر از قلاده منفصم. و یك مهر درخشان بهتر از صد اختر تابان است؛ و این كلمات ظاهر الدلالات را كه حكم بومعشری و كلم لقمانی و قصیرة المبانی و كثیرة المعانی بود؛ ضمیمه صحیفه صدارت؛ و خاتمه ملفوفه وزارت فرمود؛ كه همانا عرصه ی امارت صحرائیست بیكران؛ و دریائیست بی پایان؛ و حوزه خلافت صراطی است بس باریك، و فلاتیست تیره و تاریك «الیمین و الشمال مزلتان و الجادة الطریقه الوسطی» كه كس بلغزش اندك و جنبش بیگاه بالمره از راه بیگانه شود، و یكباره دروی بیچاره و یاوه ماند پس هیچگاه بی معاونت الهامات غیبی، و مظاهرت افاضات لا ریبی ما، سباح این دریا و سیاح این صحرا نباید شد «یوسف أعرض عن هذا».



طی این بادیه بی همرهی خضر مكن

ظلمات است بترس از خطر گمراهی



و در تمامت امور كه «العقل یشك و یریب و الرأی یخطی و یصیب» مشاورت را از دست نباید داد «و شاورهم فی الامر لا مظاهرة اوثق من مشاورة».



در همه كار مشورت باید

كار بی مشورت نكو ناید



و در غوررسی بامور، و حال پرسی جمهور «اطلب الحقایق من أسبابها و آخ الاكفاء و داهن الاعداء» را بر طاق نسیان نباید گذاشت.



ان كنت تطلب رتبة الاشراف

فعلیك بالاحسان و الانصاف



و ان اعتدی أحد علیك فخله

و الدهر فهو له مكاف كاف





[ صفحه 75]



و شیفته حطام و زخارف دنیا و فریفته مردار جیفه این سرا نباید بود كه «الحر عبد اذا طمع و العبد حر اذا قنع و ما الحیوة الدنیا الامتاع الغرور».



و ما هی الا جیفة مستحیلة

علیها كلاب همهن اجتذابها



فان تجتنبها كنت سلما لاهلها

و ان تجتذبها نازعتك كلابها



و در اجرای حكم از حلیه حلم و طمانینه و وقار و سكینه عاری نباید ماند كه «العجلة اخ الندامة بل فخ الملامة».



جامل عدوك ما استطعت فانه

بالحلم یطمع فی الصلاح الفاسد



و لربما رضی العدو اذا رای

منك الجمیل فصار غیر معاند



و در رتق و فتق و قبض و بسط امور دولت پوشیده انساب جهول، و نكوهیده احساب عجول، و تنگ مغز تندخو؛ و سبك حزم كچ پو را مدخلت نباید داد، چه از درخت بید ثمر نتوان چید «انك لا تجنی من الشوك العنب كما تزرع تحصد» و از خطای در حكومت و حكمرانی و پیروی هواجس نفسانی مجانبت باید جست كه «اذا زل العالم زل بزلته العالم» چون قرائت این آیات بینات بنهایت، و تلاوت این اشارات با كنایات بخاتمت پیوست «فاطرق ملیا» آنگاه سر برداشت و سپاسی بسزا گذاشت «و ربی هو السلام و الیه یرجع السلام» گفت و همی سرود:



ما همه شیران ولی شیر علم

حمله مان از باد باشد دمبدم



حمله مان از باد و ناپیداست باد

جان فدای آنكه ناپیداست باد



ارجو كه تا جانم در تن؛ و روانم در بدن، و نیرویم در بازو؛ و قوتم در زانو است، اراده علیه و مشیت ازلیه را چون سایه و خورشید از دنبال پویم؛ و چون معلول از علت انفكاك در هیچ حال نجویم «انی أشد تتابعا فی طاعتك من الابل الظماء لورود الماء یوم حمسها» و حاضران و ناظران آن انجمن و منافق و دوست و دشمن «كاحاطة الهالة بالقمر و الاكمام بالثمر» كه بگرد آن شمع جمع بودند. بتمامت مجتمع الهمه، و متفق الكلمة، و بارد الفواد؛ و بالغ المراد بقلوب صافیه؛ و اسماع واعیه «أهلا لوافد سرور و رافد حبور» كه «فرح الصدور ببشره



[ صفحه 76]



و عطر الاندیة بعبیر نشره» دولت غلام، و بخت شاه جهان بكام، و بخ بخ و هنیئا مریئا سرودند، و این موهبت عظمی و عطیت كبری «و وضع الشی ء فی محله و موضعه و اعطاء كل ذی حق حقه».



و ملیحة شهدت بها ضراتها

و الفضل ما شهدت به الاعداء



شكر بیرون از حصر وحد، و ثنای افزون از شمار وعد، بجای آوردند، و این مبارك روز را مفتاح الفلاح و یوم استفتاح شمردند، و همی «وضع الهتاء واضع النقب، حین تعاطی قوس الوزارة باریها، و تصدی حقیقة الدولة حامیها، هنیئا للدولة ان كفل شناتها، من یحسن تصریف عنانها و یجلو صداء سیفها و سنانها» خواندن گرفتند، و همواره از رحمت واسعه، و قدرت كامله، سراپرده صدارتش را چون خیم مجمع محترم، و ساده وزارتش را چون قدس القدس مكرم خواستند «فلا زال ظهیرا للدولة و مجیر اللامة موئلا للانام ملجا للخواص و العوام، ما انار فجر ساطع و هوی نجم طالع».



من قال آمین ابقی الله مهجته

فان هذا دعاء یشمل البشرا



آن گاه از جامه خانه خاص، بیكثوب جبه مكل بمروارید و الماس، كه هر لؤلؤ شاهوارش گران سنگ تر از گوشوار سیاوخش، و هر گوهر آبدارش با آب و رنگ تر از افسر پیروز، و هر یاقوت زمانیش گرانبهاتر از قاوت مستعصم و هر لعل بدخشانیش با بهاتر از ملك الجوهر بود.



تعدو بك الایام نهاضة

تطلع من مجد الی فخر



فانهض فلو رمت العلی صافحت

یدیك ایدی الانجم الزهر



و نعومت ملمس، و نرمی اطلسش شنعه گر سنجاب خرخیزی، و پر نون فنكی و قاقم سقلابی، و سمور بلغاری، و خزاد كنی، و برد یمنی، و دیبه شوشتری بود و از صباغت لون و رنگ، و نظافت طرح و بیرنگ، و دقت بافت و انتساج، و رونق بازار و رواج، طعنه زن اكسون قرقوبی، و سقرلات سقلاطونی و سیفور منقری، و انكلیون حلب و مصری؛ و بافته دها كه و شینج كشمیری، و از رقت



[ صفحه 77]



تار و پود گفتی كه حلاج عقل مجرد بشست اندیشه در دكان گمان پنبه اش را از چله كمان خرد افشانده، و حائك اوهام رشته اش را از آهنجه مخیله بر ماشوره افهام تابیده، و شهلنگ قوه عاقله سیم مفتولش را در دستگاه ادراك از شفشاهنگ مدر كه كلیه بیرون كشیده، و نساج تصور در كارگاه تصدیق تار و پودش را در پاچال خیال بما كوی تحقیق دفتین زده.



ز آغاز جبریلش آهنچه كار

بفرجام ادریس ما كوزنش



و روح القدس و ادریسش بسوزن عیشی و رشته مردم دوخته، و در قدر و قیمت و شرف و منزلت بهتر یادگار حلل سعیدیه، و نشانه از سندس و استبرق جنان، و ثیاب خضر و عبقری حسان، قامت قابلیت و قالب انسانیتش را بیاراستند.



قرت عیون المجد و الفخر

بخلعة الشمس علی البدر



كانها خلعة ثوب الدجی

فی عاتق العیوق و النسر



و بصریحه «و اما بنعمة ربك فحدث» اقارب و اجانب، و اكابر و اصاغر را نار القری افروختند؛ و بدنه و هدی عقر و نحر نمودند، و دق الحصیر ساز و بغیازی طراز كردند، و این روز را مبارك چون صبح عید شمردند، و اضیاف را بدره های زر و طبقهای گوهر دست لاف دادند، و دفع چشم زخم را چشم پنام آویختند، و اسپند و كندر همی سوختند، و سپاس این موهبت و ستایش این مكرمت را شكرها باسپار و آزار گذاشتند؛ و ثناها بسلام و شمار بجای آوردند؛ پس در ناز بالش وزارت با دلی بغزارت بحر عمان؛ و دستی بسماحت ابرنیسان، و حلم و حزمی بمتانت شهلان، و عقل و رأیی چون آفتاب تابان كه «تحسد سمو قدره السماء» چنان مربع نشست كه كوه از غیرت حلم و وقارش «أحلم من أحنف ابن قیس» سبك چون كاه، و زمین از خجلت سكون و ثباتش كه «اثقل من جبل ابی قبیس» خفیف چون باد، و سحاب از رشك دست رادش كه «اسخی من حاتم» در خروش، و دریا از غبطه صدر جوادش كه «اجود من هرم» در جوش، و فلك اطلس نزد خرد خورده بینش كه «أعقل من عبدالله عباس» سرگردان و بیخویش



[ صفحه 78]



و گردون از بهر سخنان دلنشینش كه «اظرف من أبی نواس» همواره همه اش گوش و بمضمون «ان كان الكلام من فضة فالصمت من ذهب» همواره سر در گریبان صمت و سكوت، و دست در جیب صبر و سكون داشت، و هیچگاه جز بضرورت و اصلاح فساد سخن نراند؛ و هرگز جز در پاسخ مسئلت و انجاح مرد جواب نفرمود «خیر المقال ما وافق الحال».



مزن بی تأمل بگفتار دم

نكو گو اگر دیر گوئی چه غم



و از زواید الفاظ چه غریب چه فصیح؛ و از حشو كلام چه قبیح چه ملیح كه «خیر الكلام ما قل و دل» اجتناب گرفت.



كم گوی و گزیده گوی چون در

گز گفته تو جهان شود پر



و اگر گاهی بر حسب لزوم كلمتی سرودی؛ با فایدت مطلوب معاودت بمطلب ننمودی، و از هر طرف بانگ ترجیب و ترحیب و حنانیك و دوالیك برخاستی «تفكره علم و منطقه حلم و باطنه حبر و ظاهره لب».



از كلام كاملش انواردانش شعله زن

راست چون اسرار علم از سینه اهل یقین



و در حضرتش هیچ حاضر را توان آن نبود كه غایبی را كه «و لا یغتب بعضكم بعضا» بزشتی یاد كند، و هیچ متكلمی در خود آن امكان ندید كه مخاطبی را كه «و لا تنا بزوا بالالقاب» به پستی نام برد؛ و خاطر خطیرش از چاپلوسی و خاكبوسی كه «احثوا التراب فی وجوه المداحین» اشمیزاز گرفت؛ و طبع دلپذیرش از نیایش و ستایش كه «اذا سمعت الرجل یقول فیك من الخیر ما لیس فیك فلا تأمن أن یقول فیك من الشر ما لیس فیك» هرگز اهتزاز نجست؛ و یكباره آسایش و آرامش را بر خویش حرام، و برغنی و درویش بار عام داد؛ و هر روز از سپیده ی صباح تا نیمه رواح؛ و از حمرت فلق تا ظلمت غسق، اصغای مطالب پیر و جوان، و اجرای مآرب قوی و ناتوان را «احكم من هرم ابن قطبة و من لقمان» بی منع بواب و دفع حجاب.

مجلسی مسجود ملك مكرم چون شب قدر، و محفلی محسود فلك مبارك



[ صفحه 79]



چون سینه طور بیاراست، و با جبینی چون روی زاهدان پرنور، و ناصیتی چون دل آزادگان پرسرور؛ و رخی چون جمال شیخ الانبیا پرشرم، و سیمائی چون طلعت یوسف با آزرم «كالشمس فوق جبینه متهلل و الاصباح و الامساء»

.



تا به بینی چهر زیبا تا بخواهی فر و آب

در لقا چون یوسف آمد در وغی افراسیاب



و خوئی چون خلد برین جان بخشا؛ و خلقی چون فصل فروردین روح افزا؛



نیكی مردم نه نكو روئی است

خوی نكو مایه نیكوئی است



و با چنین جاه و احتشام؛ و با آن جایگاه و مقام، اگر پیری گوژپشت و فقیری تهی مشت، در حضرت صدارتش عرض مطلب می نمود و داوری می جست «هات سؤالك سل ما بدالك» می شنود، و انجاح مسؤل، و اسعاف مامول را بی اصرار در سؤال، و تكرار در مقال؛ بیرون از دخالت غیر بلا واسطه واصل و نائل می گشت، و چند كه اصحاب حاجت؛ و ارباب نیت بروی اقتحام و ازدحام جستند هرگز هیچ تن را سقط نگفت و دهن نزد، و از خویشش نومید نكرد، و از پیشش نراند، و بر هر یك بس شفیق والوف، و رفیق و عطوف بود.

آنگاه دست سخا از آستین عطا كه بمدح سخایش سینه صدف در افشان، و در ثنای عطایش دهان دریا تر زبان است بدر آورد، و هر تن از مردم ایران از اعیان و اركان؛ و ارباب فضل و تقی؛ و اصحاب ذكر و دعا، روزانه و شهرین معلوم؛ و وظیفه و سالیانه و مرسوم، از طلق املاك و محض اموال خویش مقرر داشت؛ و كس بجای نماند كه از اطلاع فاخره؛ و آلاء متكاثره؛ و طرائف و لطائف؛ و فوائد و عوائد، و روائع نعم؛ و بدائع كرمش كه «رفعوا فی حدائقه و اقتبسوا أنوار النعم من مشارقه من عم بالاحسان اصناف الوری» مأیوس و مقطوع الرجا و مرحوم و مرفوع الطمع ماند، و هرگز مسموع نشد كه ر ایادیش را مسئلت كنند و خیبت بینند یا بذل متمادیش را پرسش گیرند و نكوهش نگرند «یسمع و یجیب و لا یرد عائله و لا یخیب آمله».



[ صفحه 80]





ما قال لا قط الا فی تشهده

لولا التشهد كانت لائه نعم



و اگر در شبی مظلم و لیلی مذلهم «فقیر قد كده الجوع و غریب لیس یمكنه الرجوع» در دار الصیافه اش ناشناخته در آمد؛ و بر خوان مائده اش ناخوانده نشست هرگز نپرسید كه از كجاست و كیست و همی «مرحبا بالضیف الكریم فی اللیل البهیم» گفت.



مضت الدهور فما اتین بمثله

و لقد أتی فعجزن عن نظرائه



و سائل دینار و درمش اگر صفر الكیس بود زرین كاس شد، و گدای كوی و برزنش اگر تهی انبان بود مل ء الجراب آمد.



ز دست جودش اگر سایه بر سحاب افتد

سهیل ماه فشاند همی بجای مطر



و هرگز هیچكس را بگناهی فاحش و خطائی بین و خیانتی ظاهر كه «من ستر علی اخیه ستره الله فی الدنیا و الاخرة و قطع الحلقوم خیر من قطع المرسوم» نه پرده اش را بردرید؛ و نه جریرتش را بر رویش كشید، و نه نامش را از جریده اجری بران بزدود، و نه اسمش را از لوح اثبات روزیخوران محو فرمود.



فرشته ایست عیان گشته در لباس بشر

حقیقتی است برآورده سر زجیب مجاز



و هیچگاه از وظیفه مقرری بران دولت، و وجیبه مستمری خواران مملكت فلس و دیناری و حبه و شعیری نكاست؛ بلكه آحاد را بعشرات و عشرات را بمآت برد



لا یدرك الواصف المطری خصائصه

و ان یكن سابقا فی كل ما وصفا



آن كه ده را هفت و نیم آورد بس سودی نكرد

فرصتت بادا كه هفت و نیم را ده می كنی



و در هر چاشتگاه خوان احسان ملون بسبعه ی الوان؛ و مزین بهفت میوه و مرغهای بریان، كه از حجله نوعروسان آراسته تر؛ و از طلبه عطاران پیراسته تر بود «و أطیب من العافیة و ألذمن الغنیمة الباردة» كه «و ما كان عطاء ربك محظورا» كه معر بن زائده و كعب بن مامه و هرم بن سنان، و عماره ریزه خوار آن خوان، و زائده بر آن سفره احسان باشند، بر بیگانه و خویش و نیكخواه و بداندیش بگسترد



[ صفحه 81]



«برین خوان یغما چه دشمن چه دوست».

و وسیله ستایش و ذخیره نیایش را هر كجا درویشی دید پیش خواند؛ و از آن پیش كه حود خورد بدو خوراند، چنان كه شمار آنان كه در هر روز از رئیس و مرؤس؛ و سائس و سالوس؛ از خرمن خواران كرمش خوشه برند، و از سفره ی عام نعمش توشه برگیرند؛ از دو هزار تن برافزونست.



و كیف جحود الناس آلاء منعم

یناغی بها اطفالها فی مهودها



بمضمون «جبلت القلوب علی حب من أحسن الیها و بغض من أساء الیها» تمامت مردم طوق طاعتش را بر گردن قبول نهادند و نطاق خدمتش را بر میان تمكین كشیدند؛ و شیفته آن محامد شیم و فریفته آن فوائد كرم شدند.



احبك یا شمس البلاد و بدرها

و ان لا منی فیك السها و الفراقد



كه نه شرحش در افواه گنجد و نه وصفش در اوهام.



فضائلش بسخن هیچ در نمی گنجد

بدان مثابه كه در قطره بحر پهناور



و عرصه ی دولت از نفخه ی نوك خامه دو زبان باد سیرش كه «أنفذ من خارق» محیی روائع آثار است. و حوزه ی مملكت از رشحه ی كلك نرار عنبر بارش كه «أسرع من الخذروف» نقاش بدائع اسرار است، چون هشت بهشت بیرنج و در هفت زیب شد.



داد كلك بیقرارش كار عالم را قرار

داد رأی ثابتش مر ملك دنیا را ثبات



و اطراف دول و ممالك از نیروی رای جوانش كه «أشجع من عمرو» مهردار مدبر این جهان است؛ و اكناف سبیل و مسالك از بازوی تدبیر پیرش كه «ادهی من قیس بن زهیر» عطارد سان مربی آواره نگاران است. بی شش و پنج و آسیب ماند.



آب را با رأی او آتش نیابد سرفراز

خاك را با عزم او باد سبك آید گران



اقدام عمرو فی سماحة حاتم

فی حلم أحنف فی ذكاء أیاس



و بی آن كه به تیغی خونی ریزد؛ و بناخنی روئی خراشد؛ و تنی را از شهری بشهری از عاج كند؛ و احدی را از بلدی به بلدی اخراج فرماید؛ بمضمون «انه



[ صفحه 82]



لحول قلب» بیك آستین افشاندن و سر گران شدن؛ و سر كه از رو ریختن و گره برابر و بستن، كه عقده گشای صد كار بسته، و مرهم دلهای خسته است؛ آتشهای افروخته را خاموش كرد؛ و آشوبهای درهم آشوفته را از جوش انداخت؛ و مردم مملكت را از زحمت فتنه و آشوب بفراغت بال در آغوش آسایش خواباند؛ و اهل دولت را از صدمت جور و آسیب برفاهیت حال در دوش آرامش نشاند.



دهد عنایت او شور فتنه را تسكین

كند سیاست او شیر شرزه را آرام



و با ریاست صوری و امارت ظاهری؛ و كثرت مال وسعت حال؛ بمضمون «الفقر فخری» صورت انیت را به صفای باطن بیاراست، و هیولای هویت را برضا دادن بقضا پیراست؛ و با خصب نعمت و رغد معیشت كه «لا تعد و لا تحصی» و جرعه بی غصص و عیش غیر منقص كه «لا تحد و لا تستقصی» كه «أجوع یوما و أشبع یوما» همواره درونی تهی از حرام و حلال و پیكری عاری از لباس كبر و جلال داشت، و چون اخوان الصفا جلیس با سپاسیان مانند هفت تنان انیس، و با كبود پوشان.



خوبی اخلاق كان دنیا و دین را زیور است

با فقیری خوش بود با پادشاهی خوشتر است



و كنج عزلت را بر گنج عزت، و شكنج ریاضت را بر شكل و غنج ریاست برگزید، و هستی مطلق را در فناء فی الله و وصول بحق را در ترك ماسوا شناخت.



كجا بملك سلیمان و خاتمش نگرم

مرا كه مملكت فقر در نگین باشد



و با سالكان مسالك طریقت؛ و مالكان ممالك حقیقت. كه هر یك از رجال الغیب و اقطاب، و هر تن از ابدال و نواب.



همه چون با یزید صافی دم

همه شبلی همه عزیز قدم



درگاه و بیگاه بمكاشفه و محاضره و مناقشه و مناظره و مجاهده و مشاهده و مراقبه و مخاطبه هم نفس و همدم و همسر و همقدم بود.



سخن معرفت از حلقه درویشان پرس

سعدیا شاید از این حلقه كه در گوش كنی



تا در هفت وادی سلوك و سیر و ذكر و فكر؛ و هفت منزل كشف و شهود و كمال نفس، و وجود خطاباتش كه «احلی من التوحید» و اسطر لاب اوج تجرداست



[ صفحه 83]



و عتاباتش كه «الدمن المنی» و آفتاب برج تفرد است، هزار چون ذوالنون مصری و ابوهاشم صوفی و ابوعلی رازی و حماد قرشی و ابوعبدالله سجزی و ابویزید بسطامی و ابراهیم بن هانی و قاسم جربی، مقتبس جذوات انوار؛ و ملتمس افاضات اسرارش شدند؛ و مجذوب جذبه شوق و مخمور باده ذوقش گشتند و در مقام وصول و معرفت و وله و حیرت ملامتها دیدند؛ و در شمار نامحرمان راز آمدند و همی «قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقین» شنیدند.



آن خیالاتی كه دام اولیاست

عكس مه رویان بستان خداست



تا چون انسان كامل واصل بمعارج عین الیقین و عارف ربانی نائل بمدارج علم الیقین و مصداق «الولی هو الصافی من العالم الباقی فی مشاهدة الحق لم یكن عن نفسه اخبار و لا مع غیره قرار» از خداوند یكتا خواهنده و بدرگاه كبریایش پناهنده ایم كه تا آخشیج اربع تاثیر در موالید سه گانه بخشد، و آبای علوی را اثر در امهات سفلی باشد، و حكماء عقل و نفس و جوهر و طبیعت را بمنزله واحد دانند، و فقهاء عقل و اجماع و كتاب و سنت را حجت شمارند، و اهل حرفت و صنعت از سعد و نحس و ربح و بخس و جبر و مقابله و آفاق مستقیمه و مائله و ارتفاع درجه و متساوی الاضلاع و منفرجه و تسهیل و ادغام و روم و اشمام و حذف و وصل و قصر و حصر و عكس و نقیض و تحذیر و تحضیض و مدلول و مفهوم و منثور و منظوم و عام و خاص و اغراء و اختصاص و مزاج و طبیعت و خاصیت و كیفیت و جوهر و عرض و حادث و قدیم و علت و معلول و حركت و سكون و واجب و مندوب و جاذب و مجذوب و دور و تسلسل و حاصل و محصول و نفع و ضرر و خیر و شر و حرارت و برودت و رطوبت و یبوست و جود و بخل و جور و عذل و حق و باطل و خطا و صواب و جزا و عقاب سخن رانند، و تا از زجر و تطیر و قیافه و تفأل و شق و سطیح و غفیرا و عبدالمسیح و از باقل و قیس و اویس و طویس و مادر و حاتم و منزوف و رستم و عرقوب و شموئل و حجی و دغفل حدیث كنند، و أهل هر مذهب و ملت



[ صفحه 84]



از معتزله و اصلیه و هذلیه و كیسانیه و مختاریه و هاشمیه و عیانیه و سامریه هر یك خود را مصاب و دیگری را مخطی دانند، و تا از كثیر و عزة و امرء القیس و عنیزه و سمیه و اعشی و مجنون و لیلی و شیرین و فرهاد و ورقه و گلشاه تمثل جویند، این مهین وزیر كار آگاه در پیشگاه این همایون شاهنشاه «لا زالت أساطین ملكه قائمة الی الابد و عرانین أعدائه مرغمة و فی جیدها حبل من مسد ما سجع فی الروض الحمام وسح الغیث من اركام و غشی الشمس من الظلام و خرج الزهر من الاكمام» مظلوم را از ظالم ظلوم ظلامه طلبد؛ و مستغیث را از مستغاث منه اغاثه فرماید، و مستحق را احقاق حق نماید، و دادخواه را در هر داوری داد دهد، و سور سرای سلطنت را سد سكندر گذارد، و دور دائره دولت را دیدبانی دور نگر گمارد، و شمس شرق شریعت را مشرق دارد، و سینه سینای سنت را مسنی سازد.

پوشیده نماناد كه چون بحكم محركات نوائب، و معقبات مصائب و دواعی حكم محكم، و ناعی قضای مبرم بصریحه «ایمنا تكونوا یدرككم الموت و لو كنتم فی بروج مشیدة» مقدمة الجیش هادم لذات بلهنیة العیش مخیم حیاة را از شش جهت اطرافش را فروبست؛ و طلایه طلیعه موت احمر حوزه و حمی منیعه عیش اخضر را از چهار سو در محنت بر اكنانش بر گشاد، و ضرغام آجام آجال كشف نواجذ كرد و كشرا نیاب نمود، و صید حیاة را قطع آمال و امنیات شد و مأیوس از استخلاص و نجات ماند، و محیط مدار معارف و مركز دوائر صحائف «قسی العلم قیسی الحلم، الحائز للسعادتین و الجامع للشرافتین البالغ فی العلم باطوریه، و الآخذ من الحلم بفودیه الجاذب بضبع الادب عن عاثوره و البالغ بالغالی قیمة منظومة و منثوره العالم بمنابت القصص و الآثار، و المطلع علی مظان السیر و الاخبار، نفیسة العالم الناسخ لما تقدم الیف الكتب و حلیفها و ابن بجدتها و أخونجدتها و أبوعذرتها و قطب مدارها، و معصم سوارها و تاج هامها و واسطة عقد نظامها الذی تسنم أسمیة



[ صفحه 85]



الرتب و توسم بسمة الادب و ألقت خزائن الفضل الیه مقالیدها، و وقفت مآثر العلم علیه أسانیدها، یعنی الراقی فی مراقی الملكوت و الملك والدی الاجل الماضی» جناب میرزا محمد تقی لسان الملك «أفاض الله علیه شئابیب الغفران و أسكنه فرادیس الجنان» چون سنین عمر را شمار بهشتاد و اند رسانید، و از هجرت نبوی گذار سال بیكهزار و دوصد و نود و هفت رسید، و شهر [عا] سور یعنی محرم ماه را تعداد بعشر واپسین افتاد، از سوء اتفاق نحسین را آیات وفوق نمودار گشت، و سعدین را علامات افتراق آشكار، و فصول أربعه و عناصر چهارگانه از نظرات و مقتضیات مثلثه ناری و هوائی و خاكی و آبی ممنوع و مهجور ماند، و روزگار پایند گیش بكران رسید، و بهار زندگیش را از پی خزان آمد، و اخلاط أربعه اش كه هر یك از ادوات دوام و ثبات بود، از خلط و اختلاط دست بازداشت، و رو بانهدام و انحطاط گذاشت، و سته ضروریه اش كه هر كدام از موجبات بقا و حیاة بود مفقود الاثر شد. و از میان رفت، و حواس پنجگانه اش یكباره از كار بیچاره ماند و اتحاد اجزای صغار جسم كه «الجسم یبلی و یفنی» از اشتیاق افتاد و رو بافتراق نهاد، و مزاج عنصری از اعتدال طبیعی بكلی گشت و جانب اضمحلال و اختلال گرفت، و حرارت طبیعیه خاموش شد، و رطوبت غریزیه از جوش افتاد و مقدمه استسقا كه سوء القینه است هویدا شد، و آماس كه از علائم ردیه است پیدا و از كمی صفرا و دم و اندكی سودا و بلغم قوه بالمره ساقط شد، و بنیه بالكلیه هابط، و بدق شیخوخت گرفتار گشت، و بحمی مواظبه كه «الحمی رائد الموت» دوچار شد.

چون این رنج و شكنج كار را بشش و پنج افكند، و این بلای ناگهان سبوی صبوری و توان را به سنگ حوادث شكست، «فلما رأیت الدهر لا یزداد الا عبوسا و الایام لا تبدی الاشدة و بؤسا» لا علاج استعلاج مزاج را از این علت و تعب طبیبان متطبب؛ و پزشكان متدرب از اصحاب حیل و قیاس و تجربت طلب ساخت، كه الحق هر یك دارای طب فطاسی و حدس بقراطی و علم سقراطی و انفاس مسیحی



[ صفحه 86]



بودند، و حذاقت خاتم الاطباء و حارث بن كلده و جبرئیل و ابن بختیشوع و أطبای ثمانیه را بلادت می شمردند، و فراست محمد زكریا و بوعلی سینا و ارسطاطالیس و ارشمیدس را بیرون از كیاست می دانستند، پس معالجت را سخنها درهم بافتند، و صحت را باستعمال دوا و غذا پنداشتند، و همی گفتند «ان الربیع یغلب فیه الدم و الصیف الصفراء و الخریف السوداء و الشتاء البلغم فان كان من رطوبة زال فی فصل الیبوسة و ان كان من یبوسة زال فی فصل الرطوبة و ان كان من برودة زال فی فصل الحرارة و ان كان من حرارة زال فی فصل البرودة» دفع مواد را علاج باضداد است، و رفع سقم را استعلاج بحمیه و ازم بادیست.

و از آنجا كه «چون قضا آید طبیب ابله شود» چندان كه بلطایف الحیل و دقایق العمل در سد خلل و ازالت علل كوشیدند، استعمال انواع غذای دوائی و دوای غذائی و أغذیه و أشربه و أظفار الجن و حافظ الارواح نمودند، و أقسام معاجین از معجون كمونی و جوارش عود و سفوف ارسطو و اقراص و أدویه كه «لولا تستعمل هذه العقاقیر و جدی ما أشفیك أبدا» بكار بردند، و باستمداد دانه زن بر حبات ثمانیه دمیدند؛ و بر وی افشاندند، و چند كه «اللهم اشف مرضانا» برخواندند هیچ بهبهودی نبخشید و آثار برء ابدا كس در وی ندید، الا آن كه در علل هر شربه و نهل هر جرعه با تلاوت «بسم الله الشافی بسم الله الكافی و اللهم اشفنی بشفائك و داونی بدوائك و عافنی من بلائك فانی عبدك و ابن عبدك مع كل جرعة شرق و مع كل اكلة غضص» هویدا می گشت و با علم طبیبان باوقات ثلاثه و حالات سه گانه و تشخیص امراض و تمیز اعراض و شناختن علامات و دانستن ازمنه بحرانات كه كلی قانون و قانون كلی طب است، و هر یك در مداوات مرضی طریقه ای عذرا، و یدی بیضا، می نمودند، و ببالین هر مریض كه «قامت عنه العود» برنشستند؛ نفسی بس مبار چون دم مسیحا داشتند؛ و از كمال مهارت و سهم الغیب طبابت یرقان از پیكر خورشید رخشان زودند؛ و بوفور ممارست و تجربت در معالجت از چهره ی ماه تابان برص برگرفتند.



[ صفحه 87]





علم تو عرض ز نفس جوهر ببرد

فضل تو سهر ز چشم عبهر ببرد



كلك تو اگر بمسهلی قصد كند

اسپیدی ماه و زردی خور ببرد



روز تا روز امراض غریبه و علامات ردیه متزاید گشت، و ساعت بساعت داء عیاء و درد بیرون ازدواء متوالد و ضعف بنیت قوت گرفت، و طبیعت طبیب را دیگر متابعت نكرد، و معاونتش وی را از هیچ راه فایدت نداد «و أعیی دواء الموت كل طبیب» و اعراض امراض مختلفه و أقسام اسقام متضاده، از رعده و رعشه؛ و دهن دره و قشعریره و سكسكه و غرغره و سوء انهضام و تلخی كام و ضربان نبض و خفقان قلب و اصفرار وجه و احمرار عین «حتی بلغت القلوب الحناجر كالسلیم یتململ علی فراشه و كالغریق یغطیه الموج فیتشبث بالطحلب و یتعلق بارجل الضفادع» یكباره طبیعت شناسان و علاج پیشگن مقطوع الرجا و مرفوع الطمع شدند، و همی گفتند «أما علمت اذا حلت التقادیر ضلت التدابیر» كه با حكم تقدیر حسن تدبیر ضایع است، و با گردش گردون كوشش هر دون بیحاصل «ما الحذر اذا حان القدر» آن گاه سر برداشتند، و هم زبان و هم نفس سرودند كه چشم از صحت او در پوشید، و دست از وی بكلی بشوئید و دیگر دل بدو مبندید، و پای در این كافر مفشارید كه استشفا را «عند الوصول الیه خرط القتاد و حتی یلج الجمل فی سم الخیاط و كمن یبغی بیض الانوق، و یطلب الطیران من النوق».



ان الطبیب بطبه و دوائه

لا یستطیع دفاع مقدورأتی



ما للطبیب یموت بالداء الذی

قد كان یبری ء مثله فیما مضی



و قهرمان طبیعت كه مدبر مملكت بدن و بنیت بود، از اصلاح و تعدیل مزاج و ربط اعضا و قوی عاطل و باطل ماند، و روح حیوانی كه حفاظ قالب جسمانی است، از توجه بحفظ بدن عنصری صرف نظر و میل بعوالم دیگر كرد، چون تیر اجل رسد سپرها هیچ است كه ناگاه «نعب غراب البین فینا و طارت بنا العنقاء» و منادی «حی علی الوداع» از سنگ ناله خیزد روز وداع یاران، در حلقه اجتماع



[ صفحه 88]



در انداخت، و این مجروح الفؤاد؛ و مقروح الاكباد را كه مانند شمع گاه در گریه و گاه در خنده؛ و رویم از اندوه و غم چون دلم آشفته و درهم بود، بسوی خویش خواند «فتنفست الصعداء مرارا و أرسلت البكاء مدرا و أومأ براسه و قال انت منی و انا منك و لكن هذا فراق بینی و بینك اذهب بذی تسلم اودعك الی یوم القیامة.



اصبر علی مرهجری ان رمت منی الوصالا

و مت ان شئت ان تحیی و استعجل الآجالا



و اوصیك اذا توفانی الموت أن لا تعقد علی المناحة، و لا یلطم خد، و لا یخمش وجه؛ و لا ینشر شعر، و لا یمزق ثوب، و لا یشق جیب، و لا یرفع صوت، و لا یدع علی بالویل».

همانا اینك اجل محتوم مرا بازرسید، و وقت معلوم فراز آمد، و از این جهان بیرون شدنم بایست كه دگر سكونت در این سرایم قسمت نیست «پیمان چو پر شود بگردانندش» و بمضمون «الدنیا سجن المؤمن» فسحت زمینم زندانست و وسعت گیتیم گورستان «اذا حان القضاء ضاق الفضاء» انبان مسافرت بتوشه آكندم، و عصای مهاجرت یكباره برگرفتم، و جان در بردن از این مرض را بجان نخرم و شفای بدن را از این تعب استشفا نجویم.



از رضا كه هست رام آن كرام

جستن دفع قضاشان شد حرام



در قضا ذوقی همی بینند خاص

كفرشان آید طلب كردن خلاص



همانا تمامت ناس از عام و خاص بقائع موت و ودائع فوت اند، هیچكس در این جهان فانی نپاید، و جز خداوند باری كس باقی نماند، «الدنیا دار جهاز و الموت خیر جواز.



الا انما الدنیا سراب مكذب

و كل حریص فی هواه معذب



اذا لم یكن فی ذی الحیوة عذوبة

فان رحیق الموت احلی و اعذب



فلا یبقی الا وجه ربك ذوالجلال و الاكرام».

آنگاه فرمود «فزت و رب الكعبة، الله خلیفتی علیكم» و ثریاوار به یثرب



[ صفحه 89]



خمول بسیج كرد، و آفتاب سان بمغرب افول كوچ داد؛ و جام قالبش بر سنگ ایام خورد، و شراب روحش بر خاك آجال ریخت، و سلام مرگ را علیك، و پیام ارجعی را لبیك گفت.

«فقضی نحبه و فاضت نفسه و مات حتف انفه و انمحی ظله» و در بیست و هفتم ماه و بصان یعنی دیگر ربیع قبل از زوال یوم الاربعا دم دربست و مرغ روانش از دام گاه تن پریدن و بگلشن خرم بهشت آرمیدن گرفت، و با ارواح مقدسه كه «ان ارواح المومنین فی حجرات الجنان» در یك آشیان «لا زال متغمدا بالرحمة و الغفران و متروحا من نسمات الرحمن».



گر زهره بچرخ دوم آید نه شگفت است

در ماتم طبع طرب افزای معزی



كز حیرت درهای یتیمش چو یتیمان

بنشسته عطارد بمعزای معزی



«فاصبح الادب قد دجت مطالعه و هوی طالعه و بكت البلاغة علی اعراضه و انقرض الكلام بانقراضه و انخمدت ناره و انطمست آثاره و انجمدت عیونه و انهاره و تبدلت و تغیرت اطواره و سقط نجمه و طاش سهمه و اغمدت سیوف عوائده فطرحت الاوراق زوایا الهجران و نسجت علیها عناكب النسیان».

كه ناگاه از این افتراق و تشرید الجمام، و از این سوء اتفاق و انصرام و عروض آلام، و طریان اسقام و تراكم هموم و تتابع غموم عنان اختیارم از دست رفت و پای اصطبارم بیقرار ماند، و تنم چون بید لرزان و استخوانم چون شمع گدازان گشت، و فراخنای جهانم از این رزیت مفجع و مصیبت مرقع تنگ تر از صدر لئیم، و فضای كیهانم از این معضله عمیاء، و داهیه دهیاء و تصادف اسباب محن و ترادف احزاب فتن «أضیق من بیاض المیم» آمد؛ و سینه ام چون دیگ جوشان و مانند طبل خروشان گشت، و با آن كه بسان سوسن باده زبان گویا بودم صامت چون صخره خرسا ماندم، و اگر چند عندلیب آساهزار نوایم بود چون زاغ بینوا گشتم، و همی گفتم «یوم الخمیس و ما یوم الخمیس لقد عظمت الرزیة و جلت المصیبة اف للدهر ما اخیب راجیه و اكدر صافیه و اعدی ایامه و لیاله ثم اغرورقت



[ صفحه 90]



عینای بالدموع».

و اشك خونین و سرشك آتشین «احر من دمع المقلات» بر صفحه عارض و وجنات طبقات هفتگانه چشم چندان كه بیاض عبره ی سواد دیده را بپوشانید هر لحظه فروریختم و هر دم «تنفست الصعدا حتی أبكیت البعدا» وشق جیب و شج راس و هشم انف و قصم ظهر همی نمودم، و هر دقیقه با خویش همی گفتم «لو كان لی صبر كصبر ایوب و طاقة كطاقة یعقوب، و حلم كحلم ابراهیم و احتمال كاحتمال شعیب» این واقعه كبری را برنتابم، و این مصیبت عظمی را صبوری نتوانم، و این ورطه ی هولناك را جان بدر نبرم، و این روز غم اندوز را بپایان نرسانم.

آنگاه یاران خیراندیش، و دوستان صداقت كیش، در اطرافم چون دختران نعش به پیرامن جدی پره زدند، و زبان به پند و نصیحت و اندرز و موعظتم بركشیدند، و هر دم همی گفتند «اخوك من صدقك النصیحة اصبر علی شدة الایام ان لها عقبی و ما الصبر الا عند ذی الحسب» مگر ندانی هر اجتماعی را افتراقی و هر وصلی را فصلی و هر الفتی را كلفتی و هر حیاتی را مماتی است «من یجتمع یتقعقع غمده» هیچگاه ماه در یك برج نیاساید؛ و آفتاب در یك جای نپاید، بدری نیست كه مستلزم محاقی نشود؛ و وصلی نیست كه متعقبش فراقی نیاید «غیر تسلیم و رضا كوچاره ی» همانا كار از دست رفت و تیر از شست بجست.



بكوشیم و از كوشش ما چه سود

كز آغاز بود آنچه بایست بود



«فقلت این موضع الصبر من القلب و الصبر لا یصبر علی مرارته و این قرار السلوة و السلوة تذوب من حرارته سلونی عن الداء العیاء و لا تعذلونی علی النحیب و البكاء یا لهفی علی حبیب رباه الفضل فی حجر و ضمه الكمال الی صدره» دیگر باره ام دهان بوعظ و ایقاظ برگشادند كه اگر اجر جزیل خواهی و صبر جمیل پیشه ساز و اگر سهم اوفی طلبی سهام آلام را جنه اوقی باش؛ «ترك البكاء فی الخطوب النزل من اخلاق القروم البذل» و با اینكه ازین زفیر و نفیر و نوحه و نحیب و نیاح و ضیاح و قلق و اضطراب؛ و تاسف و واحسرتاه و تهلف و والهفاه و تأوه و



[ صفحه 91]



وا مصیبتاه و تفجع و وارزتیاه و ازین اندوه و غم و حزن و الم گوش فلك جذر اصم گشت؛ و گنبد نیلگون در لباس ماتم رفت، و ناهید جامه زحل پوشید؛ و دیده خورشید احوال ماند، و ماه را چهره از اسف در كلف رفت، و سهیل را دو چشم از بس گریست بناخنه مبتلا شد «قلیل لهذا الرزء تكدیر شمسها و كوی ذلك الجزع قلوب الناس و شقت تلك الفجیعة جیوبهم» لكن روی خراشیدن، و موی بر كندن و از دیده خون پالیدن، و جامه در نیل كشیدن؛ هرگز روح رفته را عود در تن ندهد؛ و خون سرد شده را گرم در بدن نكند.



و ما الموت الا رحلة غیر انها

من المنزل الفانی الی المنزل الباقی



آنگاه چون بنفشه ام سیاه ادیم و مانند نیلوفر تیره گلیم ساختند و بسان عباسیان سیاه پوش، و چون راهبان كحلی جامه ام بدوش افكندند و بمجلس سوگواری و محفل عزاداری یك عشر كامل هر روز از اول صبح صادق نیمه لیل غاسق جای گزیدم؛ و شدن و آمدن فاتحت خوانان و تسلیت گویان را گاهی نشستم و گاهی بر پای ستادم، و اقتراف مغفرت و اقتناء رحمت را بتلاوت سبع المثانی و فصل الخطاب؛ و قرائت ام القرآن و فاتحة الكتاب پرداختم، و بناء علی الولایة و اداء للوصیة جنازه چون صندوق الشهاده اش را بمشهد غروی یعنی بارض نجف اشرف علی ساكنها آلاف التحیة و السلام بالوازم اجلال و احترام حمل و نقل دادم و این بیت را هر دم مترنم بودم:



جان روی بتافت چون كه بره روی نهاد

می رفت و دل اندر عقبش می افتاد



و پناهنده آن زمین بهشت آئین و خاكستر نشین آن خاك عنبر آگین گشت «اللهم ارفع درجاته و ضاعف حسناته و احشره مع الائمة و انشره مزملا فی بجاد الصفح و المغفرة».

و پس از رجعت از تشییع جنازه، و خاتمت مجلس فاتحه، با خاطری پریشان و دلی پژمان، و سینه سوزان، و دیده ی گریان، و پشتی چون بنفشه خمیده، و رخی



[ صفحه 92]



مانند گل پژمرده؛ به خرابه خانه خود غمین، و بویرانه آشیانه خویش اندوهگین نشست، و از سوزش فراق چون عنكبوت بر گرد خود برتنید، و از آتش اشتیاق چون نای همواره همی نالید.

كه ناگاه روشن صباح ارتیاحم از مطلع سعادت خندیدن، و گلشن نسیم نعیمم از روضه رحمت وزیدن گرفت، و تابان ماه شرف و شرافتم از محنت محاق براحت نشست. و درخشان اختر سعد و سعادتم از نحوست احتراق مفارقت جست و نیسان ابر بر و سخا بریزش آمد، و عمان بحر بذل و عطا بجنبش، و فروزنده شمس شرف بتابش؛ و جوشنده كان كرم بجوشش، و بشیر سلطانی چون سفیر سبحانی و پروانه خسروانی انند فرازمان یزدانی، و فرشته قهرمانی چون فرشته آسمانی از این ظلمت سرا مانند خضر بآب حیات و بقایم خواند، و از این غرقاب فنا چون نوح بساحل نجات رهنمایم شد، و ازین داء بیدوابسان مسیحا بدار الشفایم رساند، و از این بیت الاحزان چون روح الامین بمصر ریانم راند، و تقبیل سده سنیه را بشارت داد، و تلثیم عتبه علیه را اشارت فرمود.

از ابلاغ این رسالت عظمی؛ و اسباغ این عطیت كبری؛ و این فرج بعد از شدت؛ و فرح پس از محنت، و این یسر متعقب عسر؛ و این رنج متعاقب خسر.

لختی سر فكرت در جیب حیرت فروبردم، و پیشانی شرم بر زانوی آزرم همی سودم، و عاقبت الامر چنگ تشبث بر دامن تربص زدم، و دست توسل بسلسله توكل افكندم، و پس از ساعتی سپند سان برجستم و كبریت آسا از هم بازشدم، و چون سیماب بدیدار نار متصاعد گشتم، و مانند نمك در آب شگفتن گرفتم «و افوض امری الی الله» گویان منطقه صداقت چون جوزا برمیان اطاعت بسته و آویزه ارادت بسان پروین از گوش عبودیت آویخته «سحبا علی الوجه لا مشیا علی القدم» كعبه آمال را كه مطرح شعاع جلال و جمالست محرم شدم، و قبله اقبال را كه مربح متاع عز و كمال است عازم.

نخست بدرب سرائی بس میمون بوسه دادم، و بباب كبریائی همیون ناصیه



[ صفحه 93]



سودم، كه امالی جهانیان را مفتاح انجام است، و لیالی دیاجی سیه روزان را مصباح رواح؛ كه بنای دهلیزش را معدل النهار نزیبد كه تا طاق شود، و فضای ایوانش را فلك الاقمار نشاید كه تا قندیل رواق آید، سبحان الله مالك الملك گویان ناخن عبرت بدندان حیرت گزان بر پای ایستادم؛ در این اندیشه كه استار هفتگانه عظمت منكشف و متقشع، و انوار سبعه جلالت منجلی و متشعشع آمد، و از ساكنین پیشگاه «دنی فتدلی» و بارگاه «قاب قوسین اوادنی» سروش «ادخلوها بسلام آمنین» مثال دخول آورد، و از قاطنین ملاء ملكوت و مقام جبروت چاوش «فاخلع نعلیك انك انك بالواد المقدس طوی» اجازه نزول فرمود، و این كمین بنده آزرمگین یكچند چون قالب بیجان، و كالبد بیروان، و هیولی بی صورت؛ و عرض بی جوهر و ماهیت بی انیت از خویش بیگانه شدم، و مغشیا علیه بروی در افتادم؛ پس از مدتی دیرباز كه افاقت جستم، و با خود بازگشت نمودم، هر نفس با خویشتن همی سرودم «یا ایها الانسان ماغرك بربك الكریم» همانا پاره از تراب كه احقر من الذباب است، با رب الاربابش چه انتساب، و مور نحیف را در ایوان سلیمان چه برگ و ساز، و ذره ضعیف را در میدان خورشید رخشان چه تركتاز.

دیگر باره لطف عمیم شامل شد، و عفو عظیم نازل و قلزم رحمت مائج، و نسیم رافت هائج گشت، و بانگ «لا نخف اننی انا الله» برخاست كه بنده فرمانبردار اگر چه تنی از مردم زنگبار «و اذل من الحذاء» باشد درین حظیره قدس كه مطاف قیاصره و اكاسره روم و فرس است چون «اصحاب الیمن فی سدر مخضود و طلح منضود ان الابرار لفی نعیم» آمن السرب و رابط الجاش جای گزیند؛ و عبد بزه كار هر چند سیدی از احرار «اعز من مروان» آید درین مبارك مقام كه بیرون از مدارك افهام و مبالغ اوهام است؛ و از آن سوی مطارح افكار و مطامح انظار مانند «اصحاب الشمال فی سموم و حمیم» و مصداق «فاخرج منها فانك رجیم» متزلزل الاقدام چون طلای ناسره وزر بیرون سرائی رانده درگاه شود.



[ صفحه 94]



اینك آسوده خاطر و مجموع المشاعر در این بلند سرا اندرا كه «فاما ان كان من المقربین فروح و ریحان و جنة نعیم» كه منزل امن و امان مانند حرم كعبه و مقام بمنی و معشر الحرام است؛ و محل سكون و اطمینان و چون مكه دارالامان و وادی السلام است، شیر بیشه باظبی كناسه از یك مشرع آب خورد، و نسر كاسر با كبك عاثر در یك مضجع خواب كند، و پیل دمان با پشه ی نالان هم ترازو شود، و ابن السبیل و اخوالتراب با ذوالثراء مل ء الجراب زانو بزانو نشیند.

از آن روی كه حكم حق و امر مطلق وجوب وفور را دلالت كند؛ و تراخی و توانیش ضلالت را حكایت، باستعانت عوائذ اربع قرائت چهار قل و تلاوت «اللهم لبیك اللهم لبیك» نمودم و سبع المثانی خواندن گرفتم، و نماز چهارگانی گذاشتم، و در هفت مقام زانو زده هفت سلادم دادم؛ و در آن بحر عمیق چون بنات الماء غریق شدم، و اكتساب آداب را اقتناء اسباب نمودم، و طوف حرم را غسل زمزم كردم، و با خود گفتم «اصبت فالزم و وجدت فاغنم».



بمجلس خدایگان بی كفو

كه نافرید همچو او خدای او



نه در جهان جلال چون جلال او

نه هیچ كبریا چو كبریای او



عز دخول و یمن وصول یافتم، و مبارك آیت «الحمد لله الذی هدانا لهذا و ما كنا لنهتدی لولا ان هدانا الله» ورد فوری و ذكر ادواری خود ساختم.

نخست همایون سرائی نگریستم چون صرح ممرد؛ و قصر مشید، و بارگاه سلیمان، و ایوان نوشیروان «وارم ذات العماد التی لم یخلق مثلها فی البلاد و فیها ما تشتهیه الانفس و تلذ الاعین» كه از فراز خاك، تامدار افلاك، هوایش معطر فضایش معنبر، خاكش عبیر، بساطش حریر، بخارش بخور، ترابش كافور، كه هر دمش مجمراز مشك فتیق و صندل سوختند و منقل از عنبر سحیق و عود مندل افروختند.



از غایت تنزه و خوبی و دلكشی

پنداشتم كه جنت عدن است از خوشی



كه مجلس جاه و جلال، و مغرس نهال اقبال، و مصنع كرم، و منبع نعم،



[ صفحه 95]



و مربع دانش، و مرتع بینش، چون بیت المقدس بس مكرم؛ و مانند حریم حرم بزرگ و محترم بود. كه بزرگ فرمانان؛ و سترك كار گذرانش، كه هر یك خداوند دولتی و خدیو مملكتی و مشیر كشوری و دبیر لشكری بودند، چون هاله بدور ماه تابان و طفاوه بگرد خورشید رخشان و یا دوائر در اطراف نقاط و اكمام به پیرامن اثمار در شوط ورمی اجمار و طوف و تقبیل احجار «یسبحون بحمده» همه كوشیم تا چه فرمائی، دست ادب بر سینه صداقت نهاده «كأن علی رؤسهم الطیر» چون حربا در برابر بیضا و بسان عاذر بر در عیسی بر پای ارادت ایستاده «ملتجیا الی جواره و مقتبسا من انواره راتعا من ریاضه كارعا من حیاضه.



یغضی حیاء و یغضی من مهابته

فلا یكلم الاحین یبتسم



و عندلیب آسا زبانها در ثنایش در ترنم و چون گل لبها در ذكر بقایش در تبسم داشتند؛ و این بیت را هماره كه:



و هنئت ما اعطاك ربك من علی

و ملك و مال و هو بعض عطایاه



تذكره می نمودند و چندان كه نراد دوازده خانه فكرتشان در نطع نردشیر شهامتش كعبتین دو سه شش انداخته، سرانجام مهره ی حیات را داد بدست خون ششدر باخته، و هر قدر لجلاح هفت لعب متفكر و در سفره بساط قدرتش اسب متخیله تاخته؛ عاقبت شاه اندیشه را به پیل افكندن و فرزین بند ماتی ببلای عرا مبتلا ساخته «همه هستند سرگردان چو پركار».

آنگاه مهین شهریاری كه اریكه خسروی را شایان تر از نوشیروان بود؛ و وساده كسروی را نمایان تر از مهر رخشان كه «یعلم من مفتتح الامر خاتمته و من بدیئته عاقبته» بدیدارش شاد خوار و بر كردارش سپاس گذار شدم كه بر اورنگ خسروی چنان فرمان دهد كه اگر قیصر روم و فغفور چین در حضرتش نیل مأمور را عز وصول یابند؛ از شدت مهابتش دست بر میان طاعت نهند؛ و در صف بندگان برپای ایستند.



لطفت ار مایه وجود شود

جسم را صورت روان باشد





[ صفحه 96]





نامت ار بانگ بر زمانه زند

گرگ را سیرت شبان باشد



و از فرط رافت و بنده نوازی و كمال عطوفت و مهربانی هرگز میان مالك و مملوك و خادم و مخدوم فرق و جدائی نیفكند؛ و با وجود اسباب مكنت و قدرت آثار نخوت جهانداری بر جبین مبارك هویدا نسازد.



رایتك محض الحلم فی محض قدرة

و لو شئت كان الحلم منك المهندا



كه طلاع انجده وجود وجودت و قلاع ابنیه جور و جورت «كالبحر الطامی و الغیث الهامی و صاحب الهمة التی هی امضی من الصارم و العزیمة التی خاضعة لها العزائم و السطوة التی راعت فی آجامها الآساد و خضعت قلوب الاعداء من الروع وفتت الاكباد».

و أصالت اصلاب شامخه و نبالت انساب باذخه و شرافت محتد و كرامت مولد و پاكی طینت و نیكی نیت و عرقی كریم و اصلی نبیل و نسبی ظاهر و حسبی باهر «لا شرف الاوهو نظامه و لا كرم الا و هو ملاكه و قوامه و لا سؤدد الا و هو ذروته و سنامه» كه سلسله ی تاجداریش تا بآدم مترابط؛ و علقه دولت و شهریاریش تا بحوا متضابط



شرف تتابع كابرا عن كابر

كالرمح انبوبا علی انبوب



با جملاتی متلائم الاجزاء متناسب الاعضاء كه ورق آفتاب از غیرت صفحه جبینش آب «تبتهج النفوس بمراه و تقر النواظر باستجلاء طلعته و محیاه» انوار خسروی از صفحه عارضش ساطع و آثار پادشاهی ازوجنه احوالش طالع و از آسمان طلعتش كواكب معانی متلالی؛ و انتشار لآلی از درج لفظش متوالی «مع عراقة اصله و رجاحة عقله و غزارة فضله و ملاحة شكله» كه اگر این گشادگی چهره و وضاحت بسره و صباحت وجه و ملاحت رو و این زجج مو و بلج ابرو «كانما خطا بقلم اوسودا بحمم» و این دعج و حلاوت عین و شمم و جمال انف كه مكحول باثمد و مانند سیف مهند است، و این ظرافت لسان و ملاحت دهان و لیاقت شمایل و رشاقت قد و حسن مخائل و وسع صدر و طول ظهر و قصر ساق.



[ صفحه 97]





وجهك البدر لابل الشمس لولم

یك للشمس كسفة اوافول



اگر افلیمون و اسقلینوس و آرزو سه جوان عكسش را در مرءات خیال نگریستند؛ دست بر دست حیرت بسودند؛ و انگشت بر دندان عبرت بگزیدند؛ و استجابت دعا را با خویشتنش حمل دادند؛ و چارمین یزدانش شناختند؛ و اوثان سبعه را درهم شكستند «فاعیده بكلمات الله التامة و اسمائه الحسنی كلها من شر السامة و الهامة و من شر كل عین لامة» یعنی فروزنده مهر سریر سری و میمنت و تابنده بدر تدویر مهی و میمنت مهین شهریار قضا قدرت بهین كامكار قدر و قوت خجسته بختیارا بدمدت ستوده نامدار ازل خدمت پهناور بحر معدن ایسار تن آور كوه زمین وقار. نور محسوس لطف مخصوص ابر سخا هزبرغزا كالبد كرم عنصر نعم سیف مسلول مزن هطول لیث حروب غیث جدوب مروی الاعداء هنجی الاوداء فرمانفرمای جهان و جهانیان شاهنشاه تمام ممالك محروسه ایران «لا زالت ریاح رایاته بالنصرة ناسمة و ایام دولته بثغور المسمرة باسمة و شآبیب جوده فی روضة العدل ساجمة و بوارق قهره لاعداء الدین راجمة» آنگاه نظره ی رحمت و دیده ی عطوفت بسوی این محنت كشیده و جانب این مصیبت رسیده بازكرد؛ و محیای ملاطفت و سیمای سماحت بساحت این فلك زده و جانب این ستمدیده فراز آورد، و بأوضح بیان و افصح لسان كه بسان سیف مهند و سهم مسدد و در عبارت آب زلال و در براعت سحر حلال «احل من ماء الفرات و الذ من ماء غادیات وارق من النسیم و اعذب من التسنیم» و بفرخنده عتاب و فرخجسته خطاب از میان همكنان و همسران ممتازم خواست؛ و بین الاكفاء و الاقران سرافرازم ساخت. و فرمود صغیر و كبیر برنا و پیر عاقل و باقل جاهل و فاضل طی سه ظلمت خانه ارحام ننمودند، و بدین شش جهت كاشانه متكاثرة الآلام قدم نگذاشتند؛ و تن را با كسیون حیوة نیاراستند؛ جز آن كه مردن را از مادر زادند.



جهان را چنین است آئین و داد

كه جز مرگ را كس ز مادر نزاد



و از عالم تجرد و جوهر بالقوة صورت هیولائی ثانویه نگرفتند؛ و درین دنیای



[ صفحه 98]



غیر قار الذات و سرای عاری از دوام و ثبات پای ننهاند؛ و بلباس تعین و تشخص قامت خویش را نه پیراستند؛ مگر افنای جسم تعلیمی را چهارمین علت بودند؛ و انحلال اجزای عنصری را اولین جهت. پس عقل مستفاد آنكس را بود؛ و جهاد اكبر آن كامل النفس نمود كه لدی المصائب و عند النوائب؛ ردای صبوری و اصطبار شعار ساخت؛ و كسای بیقراری و انكسار بدور انداخت «ان الانسان غرض للهموم و الآلام و هدف للغموم و الأسقام» مگر در مدلول این خیر كه فرماید «علیكم بالصبر فانه لا ایمان لمن لا صبر له» غور نظر نكردی، یا در صحت روایت معمول به جماعتش نیافتی؛ یا در این مبارك آیت را تلاوت ننمودی، آنجا كه فرماید «الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا لله و انا الیه راجعون» یا از درك معنی و فهم فحوی عاجز و بیچاره ماندی؛ كه هر آن در هجران پدر در بوك و مگر باشی؛ و آه سرد همی از جگر بركشی، و چون پوتیمار خویش را از غم همی خوری و بسان ذباب هماره دست ماتم بر سر زنی؛ و درین برشده بارگاه قدس كه آیینه سراپا نمای فردوس است، كه نه هیچ غم را در وی بار است؛ و نه هیچ ماتم را در وی كار، كله خورده و غمگین در وی اندر آئی؛ و پدر مرده و اندوهگین از جمع بر كنار ایستی «انما السلطان ظل الله فی ارضه یاوی الیه كل مظلوم من عباده» از این گاه ببعد پریشیده خاطر مباش؛ و روی جزع و فزع دیگر مخراش؛ و از دیده سرشگ غم مپاش؛ و از سینه آه سرد دیگر برمكش، چه ما هر ذره را آفتابیم و هر تشنه را سحاب، و هر ظلمت را ضیائیم و هر شدت را رخا، هر غمنده را مجیریم و هر افتاده را دستگیر، و هر درد را دوائیم و هر رنج را شفا؛ و ظل ظلیل عدل و مكرمت ما كه از مبتدای مشارق تا منتهای مغارب همه جا گسترده تو را بر سر مستدام است؛ و پرتو آفتاب بذل و تربیت ما كه از روی سمك تا آن سوی سماك همه جا پرتو افكنده ترا بر فرق هماره مدام؛ و همان اجری و وجیبه و آن بیستگانی و وظیفه و همان جوائز و صلات و آن عوارف و عطیات كه وی را به تیول ابدی و سیورغال سرمدی چون شهلان و رضوان ثابت و برقرار بود، اینك چون عسیب و



[ صفحه 99]



حری ترا جاوید و پایدار است، گوی مبارات در میدان مراماة مهین چاكر دیرین و گزین ثنا گستر صداقت آئین لسان الملك كه بادش بمینو روان شاد خوار، از همكنان همی در برد، كه پشت پا بر سینه این دنیای دون زد، و آستین بر روی این سرای زبون افشاند؛ كه این جهان مكار اگر شهدی آرد شرنگش از پی آید و اگر نوشی فرستد نیشش از پس آورد، و این روزگار غدار اگر سوری بپا كرد سوكش بجا نهاد، و اگر عیشی آراست طیشی از عقب داشت «الدنیا ان اقبلت بلت اوار كبت كبت او بهجت هجت او اسعفت عفت او اینعت نعت او اكرمت رمت او عاونت و نت او محنت حنت او سامحت محت او صالحت لحت او واصلت صلت او بالغت لغت او وفرت فرت او زوجت وجت أو نوهت وهت او دلهت لهت او بسطت سطت» پس این باكره عفریت را «ظهرك علی كظهر امی» گفت و بسه طلاق بائنش مطلق كرد؛ بلكه این عروس فرتوت را «حبلك علی غاربك» سرود؛ و بطلاق تسعه اش مطلق ساخت و در كشت زار این جهان همه تخم نیكی كاشت و نام نیكو گذاشت، و زاد سفر را با خویش همه بار رشد و صلاح برداشت، و سرانجام كار مقام فوز و فلاح دریافت «و الباقیات الصالحات خیر عند ربك ثوابا و خیر املا اذامات ابن آدم انقطع عمله الاعن ثلاث علم علمه الناس و صدقة جاریة فی سبیل الله و ولد صالح یدعو له بالخیر بعد موته».



نام نیكو گر بماند ز آدمی

به كزو ماند سرای زرنگار



فمامات من خیره واصل

و مامات من ذكره حاضر



آنگاه قالب عنصری تهی ساخت، و ببدن مثالی پرداخت، و جسم مكرم را بگذاشت، و یكباره جان مجسم گشت، و هر دم بدین بیت مترنم شد:



وقت آن آمد كه تا عریان شوم

جسم بگذارم سرا پا جان شوم



الم تر دیوان الفصاحة عطلت

لفقدانه اقلامه و دفاتره



و از آن زمان كه در خطه كاشان كه وی را مقطع السره و مسقط الراس بود قدم در عرصه ی وجود و پای در عالم شهود نهاد «و علق من راسه قصب الجیب



[ صفحه 100]



و حلق راسه و دهن بالطیب و نیطت علیه التمائم و لیطت به العمائم» تا آن اوان كه داعی حق را لبیك و ناعی مطلق را سعدیك و از این جهان یكباره دم در بست، و با آن دیگر عوالم پیوست، و همواره رنج سهر را در كسب فضل و هنر بر گنج باد آور تفضیل نهاد؛ و جناح سفر را در جذب قدر و خطر بر رباح حضر ترجیح داد؛ و شربت شدائد غربت چشید، و ضربت مكائد مسافرت دید؛ و صرف سعی و جهد المقل و بذل جهد و شق انفس در تحصیل فرائد فوائد و تكمیل عوائد قواعد و اكتساب فضل بارع و كنوز حقایق و اجتذاب علم صاداع و زموز دقائق نمود.

«فاستدرك شواهد العلم بلواحظه و رمی غرض الاصابة بنوافذه» تا از هر گوشه توشه ی و از هر سینه اندیشه ی و از هر خرمن خوشه ی و از هر معدن شوشه ی برگرفت و شهره هر شهر و اعجوبه هر عصر شد، «فصار من متدربة الشعراء و اللغویین و متبحرة الفضلاء و المتكلمین».

و ادیبی اریب و نحریری لبیب و غیداقی سمیدع و مسلاقی مصقع و شاعری مفلق و دبیری طلق ابلغ من قس بن ساعدة و أفصح من ابن نباته و اخطب من سحبان وائل و اعلم من دغفل» آمد «بل اشهر من جریر و فرزدق و منجیك و امرء القیس و عمعق و لبید و ابی نواس و رشید» گشت.

و در زبان بلخی و هروی و دری و پهلوی و سگزی و سمرقندی و زابلی و سغدی و بیان تازی و حجازی و بدوی و قری محسود قضاعه و قحطان و فزاره و عدنان و محفود ابن العمید و ذوالكفایتین و عبدالحمید و ذی البیانین شد؛ «فملكه الله نواصی المعانی و ذلل له صعاب المبانی» و در علم روی وقافیت كه از عهد كمال اسمعیل تاكنون كه از هجرت نبوی صلی الله علیه و آله شمارسال از ششصد بر افزون گذرد، و فحول چكامه طرازان و چامه پردازان بیت سالم از مزاحف و حرف تاسیس از روف باز نشناختند، و عیسی را قافیت با كلیسا ساختند، و شیر نیستان را با شیر پستان در روی ساختن یكسان پنداشتند؛ و مجهول را با معروف و



[ صفحه 101]



معجمه را با مهمله بیك میزان آوردند، و ایطارا از اقواء و سناد را از اكفا فرق نگذاشتند، در صحت و سقم فنون ثلاثه شعر مقنن قوانین گشت، و اركان خمسه اش را مدون دواوین و اصول و اساطین مقرر داشت، و فصول و عناوین محرر كرد؛ «فاسفرعن وجوه مخدراته النقاب و ابر زمن خفی مكنوناته ماوراء الحجاب».

و بر اثبات مدعی از اشعار فصحا و اساتید براهین و اسانید آورد، و بر صدق دعوی اقامه بینه از ابیات بلغا نمود، و از شواذ و شوارد حجت و شواهد جست، «و افاد [و أجاد] وصنف و جادلم یات أحد علی مثاله و لم ینسج ناسج علی منواله» و در این باب ابوابی چند نگاشت، و كتابی به براهین العجم موسوم بیادگار گذاشت «كتابی لا یخفی مقداره و لا یشق غباره».



كتاب لوان اللیل یرمی بمثله

لقلت بدی عن حجرتیه ذكاء



كه اكنون نقد و زیف نظم و نثر را محك امتحان و كم و كیف قریض و شعر را مبارك برهان و مصحح اقاویل رجال و مطرح اباطیل جهال است؛ و افسانه زبانهای شعرا و ترانه ی مجلسهای بلغا است، و هر دم چون باد صبا از صف بصف دود، و چون باده ی مصفی از كف بكف رود، و بمصداق:



«لولا جریر و الفرزدق لم یدم

ذكر جمیل من بنی مروان



واری ثناء الرودكی مخلدا

من بعد ما جمعت بنوسامان



در شرح مآثر اجداد و امجاد؛ و بث مفاخر أسلاف اشراف ما «لا زالوا جالسین اریكة الجنان و لابسین ریطة الغفران» در نشر مناقب و ذكر مدارج و مراتب ما از آن زمان كه هلال دولت و جهانبانی از افق مملكت طالع، و مانند ماه دو هفته بكمال رسید و لامع گشت، تا آنگاه كه خزرات دیهیم سلطنت و جهان ستانی تعدادش بچهارده كرت پیوست، و از بدو هبوط حضرت ابوالبشر آدم صفی علی نبینا و علیه السلام، و اگر نه بزعم برخی و معتقد جمعی روزگاری چند قبل از هبوط وی تا نیمه ی زندگانی و منتصف عمر این جهانی علت غائی ممكنات سبب اصلی موجودات چهارمین اوصیاء اتقیاء و ضیاء بینش پنجمین آل عبا و مقتدای اولیا و



[ صفحه 102]



پیشوای انبیا «سراج الدنیا والدین منهاج الایمان و الیقین سبط الرسول ابن البتول» جناب ابی محمد سید الساجدین علی بن الحسین امام زین العابدین علیه السلام ابدالابدین بخاطر و قاد و طبع نقادش كه مبدع معانی بكر و مخترع مبانی فكر بود تصنیف كتابی كرد و تألیف ابوابی نمود كه:

«اعجب الكتب تصنیفا و اغربا ترصیفا، و احسنها صنعا و ارقها نثرا و شعرا و اشملها للعجائب العربیة، و اجمعها للغرائب الادبیة؛ مجتمع للفوائد الشریفة، محتو علی الزوائد اللطیفة، متحل بحلیة الایجاز و الاختصار متخل عن وصمة الاخلال و الاكثار، یظفر بالنجاح طالبه، و یبشر بالارباح كاسبه، و یروح الخاطر عند الملال، و یشحذ الاذهان عند عروض الكلال، فكم فتح فیه مقفلا ببنان افكاره و كم شرح منه مجملا ببیان اخباره؛ و كم فض فیه عذاری المعانی و الالفاظ، و كم فك فیه ختام المعمیات و الالغاز؛ و كم افاح فیه المسك من روضات الكلمات و كم اضاح فیه المعضلات من مخدرات العبارات، فیه آیات بینات و هدی و موعظة للمتقین».

و بناسخ التواریخ كه «الاسم تدل علی المسمی و الالقاب تنزل من السماء» موسوم ساخت كه متونش صحاح و بطونش مفتاح الفلاح و صحیفه معانی و ثانی سبع المثانی و جوامع الحكم و مبتدار اتذكره و منتهی را تبصره و اوهام خواص را دره الغواص و جلاء العیون و رافع شبهات مدلهمه و هجوم آلام را زینت القلوب و كشف الغمه و فصول المهمه است، و هر سطرش در دیده ی ارباب دانش عیون اخبار، و هر حرفش در نظر اصحاب بینش صحیفه مشارق الانوار نكاتش علل الشرایع شریعت اشاراتش شفاء الصدور اهل طریقت.



كأن خلال اسطره ثغور

تبسم عن ثنایا اقحوان



و الحق مرآت عكوس وقائع گذشتگان است و تابش شموس مواقع پیشینیان كه مشحون بفصاحت و مكنون ببلاغت و ترجمان چارم كتاب و تالی فصل الخطاب و یتیمه بحر مآرب و تمیمه نحر مطالب است، و از سوابق اعوام و



[ صفحه 103]



سوالف ایام در حسن نظم و ترتیب و لطف جمع و تبویب و استقرای صادرات حالات جهانیان و استیفای واردات حكایات بر گذشتگان و تشكیل خیر و روایت و ترتیل سیر و حكایت تاكنون بدین سیاقت و وثاقت كتابی ننگاشته اند. كه انگشت دقت بر ما بین الدفتین جامع خواجه رشید همدانی و مروج الذهب مسعودی و تاریخ فرشته هندوشاه استرابادی و مرآت الادوار مصلح الدین محمد لاری و هشت بهشت ادریس بدلیسی نهد؛ وظای نظر بر ما بین الجلدین معجم فضل الله و صاف و وصاف عبدالله شیرازی و تاریخ الفی ملا محمد التتوی و مقامات یمینی و ابوالفرج عتبی و نفائس الفنون محمود الایلی گذارد و خط جایزه و ترقین بر زینت المجالس مجدالدین و حبیب السیرغیاث الدین و مواهب الهی معین الدین و بر مؤلف امیر خواند یعنی روضة الصفا و مصنف طبری یعنی محمد بن جریر كشد، و قلم نسخ و بطلان بر نگارستان قاضی احمد غفاری و تحفة العالم میر عبداللطیف خان شوشتری و مطلع السعدین عبدالرزاق سمرقندی و عالم آرای میرزا اسكندر منشی و نزهت القلوب حمدالله مستوفی زند.

و با كثرت تحریر و تسطیر و احاطت بتمامت موضوع و محمول اخبار و حكایت كه چون جمع معرف مانعة الجمع از هیچ قضیه و نتیجه اش نتوان گفت و با فزونی استیعاب جمله صغری و كبرای قصص و روایت كه مانند جنس عالی مانعة الخلواز هیچ حاصل و محصول و مفهوم و مدلولش نتوان خواند، و در حفظ صحت حكایات و ضبط و دقت در نقل روایات خبر واحد را اگر چند بقرینه محفوف بود و ناقل بعدل موصوف یكباره طرح كرد و بكلی جرح فرمود. در تصحیح سند و سلسله ی روات جز اخبار متواترات و عدول از ثقات را شاهد و مستند نساخت؛ و در تنقیح مناط خبر از حدیث مخرج المناط صرف نظر كرد.

تا بدانجا كه چون روایتی بدو مرفوع شود چون درایتش دانند؛ و حدیثی كه بوی متصل گردد از صحاح و منصوص العله اش خوانند: و در عداد عدل ضابط امامی و سلیم الجنه و سالم الطریقه اش انگارند، و در شمار «اجمعت العصابة علی



[ صفحه 104]



تصحیح ما یصح عنهم» اش آورند و بمضمون «صدق الحدیث حلیة اللسان و فصاحة المنطق سحر البیان» در سبك فصاحت و بلاغت و طراز جزالت و ذلاقت و فنون براعت ویراعت و شجون كنایت و استعارت و علوم مشاكلت و مزاوجت و رسوم اشارت و صراحت و حسن طباق و استخدام و لطف جناس تام و غیرتام و رعایت مقتضی الحال فی جمیع الاحوال كه «كاد البیان ان یكون سحرا» ساز اعجاب و اعجاز كرد؛ و خرق عبادت و كرامت آغاز نمود.



فالنثر مثل ابتسام الروض عن زهر

و النظم یحكی جمان البحر اودرر



از الفاظ نمكینش كه چون خنده شكر لبان شورانگیز، و معانی دلنشینش كه مانند طره سبز خطان دلاویز.



حروفش چو زلف بتان چكل

همه جای جان است و ماوای دل



معانیش در زیر حرف سیاه

درخشنده چون مهر و روشن چو ماه



و مشاطه كلك سحارش بجوهر الفاظ كه چون سواحر الحاظ بود؛ و بدقایق و نكات معانی كه حلاوت آب زندگانی داشت، عروس منطوق و مفهوم را هفت اندامش را بهفت و نه یور بیان چون روی نكویان آرایش داد، و هفت در هفت نمود، و چمن پیرای طبع گوهر بارش به لآلی احاجی و الغاز كه بسان نسیم صبا سائر و چون فروغ ذكا موثر بود؛ حدائق منثور و منظوم را از شش جهت چار اركانش را بسان زلف ظریفان پیرایش داد، و رشك هشت بهشت ساخت؛ كه از بهر كلمات درر بارش هر لحظه زهره ی زهرا عقد نثره و ثریا از هم ریخته، و پروین و شعری طرف كمر از جوزا را درهم گسیخته، و از برای سخنان گوهر بارش هر دفعه سحاب نیسان لآلی از مشیمه اصداف بیرون ریخته؛ و سعد تفتازانی و فخر رازی و بدیع همدانی كه از جوهریان رسته بازار معانیند سبق خوان دبستان و زانو زن ابجد خوانش شدند؛ و حریری و زمخشری و حمیدی كه صرافان دار العیار سخندانیند، گلچین بستان و مزدور دكانش گشتند، كه الحق در حوزه جهان همانند این كتاب در شاخ گوزن و در عرصه ی عدم و بعهده محال و بر



[ صفحه 105]



پر غراب است.

«القلیل یدل علی الكثیر و الجرعة تدل علی الغدیر و الجفنة علی البیدر الكبیر من رای من السیف اثره فقد رأی اكثره».

اكنون ذمت همت این بزرگ خدمت را پایندان انجام است، و رقبه اطاعتت اتمام بقیت را گروگان اختتام، هم ایدون از این آستان كیوان پاسبان بسان صبا و سحاب بشتاب، و نگارش كتاب را تشمیر ثیاب نما و سطرا بسطر و حرفا بحرف و طابق النعل بالنعل و القذة بالقذه در شق غبارش همی تاز؛ و دنباله پوئی آثارش را از پس پشت مینداز؛ چه امروز سخنانش در الواح اذهان كالنقش فی الحجر ثبت شده، و كلماتش در مقعر اسماع چون نقش كازر ضبط گشته، و چون مثل سائر و مانند سخن دائر، علق به الطائر است. و در نقل روایت بترویج قول مزیف مكوش، و از پی تهییج لفظ مزخرف مباش؛ و در ذكر حكایت مصحح اقاویل نباید بود، و محقق اباطیل نشاید شد، بلكه در اختیار قشر از لباب و غث از سمین كار برای العین و علم الیقین باید كرد.

آنگاه این ثنا گستر صداقت سجیت؛ و مدیحت گر مخالصت طویت، روی نیاز بر خاك عجز و افتقار نهاد، و پس از ساعتی دراز سر فقر و انكسار برداشت، و رطب اللسان با عذب بیان بعز عرض آن آستان ملایك پاسبان رسانید، كه اگر چند اختتام این بزرگ خدمت چون بنام این قلیل البضاعه اشارت رفت، و اتمام این مبارك آیت تاتای تمت باسم این عدیم الاستطاعه حوالت شد جمجمه فخر و مباهات بر سینه سماوات سود، و كوس دولت بر دزوه محدد جهات همی كوفت؛ و اجرای اوامر و نواهی اعلی حضرت شاهنشاه «بقیت مدته و طالت مرتبته» را كه «اطوعهم للسلطان و اشكرهم للاحسان» مانند نوافل موكده و فرایض پنجگانه بر خویش لازم و متحتم میدانم، و هر چند این رهی از یمن تربیت و حسن تقویت شاهنشاه ایران «صانها الله عن حوادث الازمان» همواره ازمنه ثلاثه اش را صرف تحصیل حقایق دانش و تكمیل دقایق بینش نمود و از اجزای سه گانه و رؤس ثمانیه



[ صفحه 106]



و از مبادی مسائل و مقدمة الابواب و اوائل و ثوانی هر علم تا خاتمة الكتاب «خضت فی غمار عمانه؛ و غصت علی الآلیه و جمانه و میزت بین ضعیفه و متینه، و وقفت علی غثه و سمینه؛ و عرفت لجنه من لجینه و هجانه من هجینه» اصولی نگاشت و فصولی پرداخت، تا صاحب حكم و فتوی و المضروب بالمثل بین الأكفا شد، و مبدع هر حرفت و مخترع هر صنعت از بدایت شالیده طرح و بیرنگ تا نهایت پرداز و آب و رنگ آمد، و اوستادی توانا و دانشمندی دانا گشت، و از میان اصحاب وجهی از وجوه ثقات و راسی از رؤس مآت شد، «و له اصل» در صدر هر كتابش نگاشتند.



از تحت گل سیاه تا اوج زحل

كردم همه مشكلات گیتی راحل



لكن احتمال اثقال این امر خطیر و اشتغال بامتثال این كار كه بس عسیر است، ازین تهی دست صفرالكیس خالی الكاس با بضاعت مزجات و ترهات خرافات و فتور آلات و قصور ادوات جای در جناح كركس و نشیمن در بال عنقا دارد «لا یشابه الیوم الامس و لا یضاهی القمر الشمس».



سیل اگر سنگ را بگرداند

چون بدریا رسید فروماند



همانا ضیای سها را در حذای بیضا چه نور است؛ و طنین ذباب را درازای رنین رباب چه فرحت و سرور، در آن پهناور میدان كه پیش تازان جاده جودت و ذكا شراك نعل گسستند، و یكه سواران حومه فطنت و دها كمیت سیر را میخ در سم شكستند، پهلو زدن و لاف همسری جستن و طریق مساوات پیمودن و در طلب سبق و مرامات بودن از آن كس كه آسمان از ریسمان نداند و زاده ی صدف از پاره ی خزف نشناسد و حریر از حصیر تمیز نگذارد و قنطار از قطمیر فرق نتواند عمان بدم پیمودن و سهلان بقدم فرسودن و چراغ در برابر آفتاب افروختن و جگر در مجمر مشك ناب سوختن است؛ «در باغ لاله روید و در شوره زارخس».

«لكل دهر رجال و لكل مقام مقال و لكل قوم یوم و لكل یوم قوم» اكمال این عقد منضد از قدرت بشری این رهی بیرون است، و اتمام این بنای ممهد از طاقت



[ صفحه 107]



بدن عنصری این برخی افزون، «لن یهلك امرء عرف قدره و لم یتعد طوره كل امرء اعرف برسم قدحه بل المرء اعلم بشانه».



تحقیق این سخن كه همی گوید این رهی

داند خدای بلكه شناسد خدایگان



دیگر باره خطاب مستطاب؛ و فرمان ضروری الاذعان از قطان قباب قدرت و سكان سماء سلطنت فرصدور و عز ظهور بخشید، كه بحول الله تعالی كه سرپنجه معدلت و سرانگشت عدل و نصفت ما كه مرایای قابلیت و استعداد هر فردی از افراد بنی نوع بشر را بصیقل تربیت از زنگ جهالت بزدوده، و نهال قامت هر صنفی از اصناف اهل فضل و هنر را علی حسب الوسع و الطاقه بكمال درجت رسانیده و یكان یكان چاكران و خانه زادان كه از پیشگاه آسمان بارگاه بخدمتی گردائیدند و آن را بخاتمت رسانیدند؛ باصناف كرم و اضعاف نعم نائل شدند؛ و از ابر سخا و بر عطای ما بنصیبه عظمی و بهره ی اوفی واصل گشتند، و آنان كه سكه ملكی ما را در دارالضرب بندگی نقش جبین ساختند، و قلاده ی عبودیت و طوق طاعت را از گردن تمكین درآویختند، از دیوان عطیت ما كه چون لوح محفوظ هر نام را بقلم ثبت آورده حظ اوفر یافتند، و از خوان نعمت ما كه از ابتدای جابلسا تا انتهای جابلقا همه جا گسترده بهره بیمر برگرفتند «و امامن آمن و عمل صالحا فله جزاء الحسنی و سنقول له من امرنا یسرا».

ایدون ترا كه صنیع دولت و رضیع نعمت و مشحون عوارف و مكنون عواطف و در صوب عاطفت و فیض عارفت و مأمور بدین خدمت و در خور هر گونه موهبت باشی، چه افتاده كه از چنین امر پهلو تهی سازی و بظهر الغیبش اندازی و پنبه غفلت در گوش گذاری و از اصغای این حكم خود را اطروش انگاری «من لم یركب الاهوال لم ینل الامال».



مرد باید بفر علم بلند

مرد باید بعز عقل رفیع



نبود جز بعقل مرد شریف

نشود جز بجهل مرد وضیع





[ صفحه 108]





چون تحلی بعلم دارد مرد

خواه كوپیر باش و خواه رضیع



همانا در سفر چنین ژرف دریا و سیر این شگرف صحرا چنان مپندار كه عنان سیاحتت را بگردنت اندازیم؛ و امر سباحتت را با خویشتنت گذاریم، اگر چند خامه ترا در انگشت و نامه ات در مشت باشد، و تلفیق و تنمیق قصه و تدقیق و تحقیق قضیه از ریزش خاطر نقاد و جوشش طبع وقاد آن چاكرخانه زاد است، لیكن بی الماس در نتوان سفت، و بی خضر بآب بقاره نتوان یافت. «علی الدیك الصیاح و علی الله الصباح» امداد غیبی ما همه جا نیروی بازویت باشد؛ و انفاس قدسی ما هر دم روح بخش قالبت گردد، «و الخیل یوم الرهان باقبال اربابها لا بعروقها و نصابها».

اینهمه آوازها از شه بود «فعلیك بالاقدام و لو علی الضرغام» در حال ازین حضرت رجعت گیر «و شمر عن ساق و تضمر لیوم السابق» و از كتب نفیس جلیس و انیس خویش ساز؛ و بدستیاری دولت و اقبال و پایمردی توفیق قادر متعال بدقت نظر وحدت بصر «جمع له جرامیزك» در اتمام بقیت سعی جمیل و در انجام این خدمت جدی بسزا نمای؛ و از آن طریقت تا توانی كناره مجوی؛ و آن روش و سیر را بین العین و الاثر از دنبال همی بپوی، و در تاسیس حكایت به تنصیص روایت پرداز و چندان از پی ترصیع و تسجیع خویش را در لعب و زحمت مینداز «خذما صفا ودع ما كدر».

و همواره رعایت قافیت را وجهه همت مساز، و یكباره از افراط و اطناب ممل و تفریط و ایجاز مخل به پرهیز «البلاغة ما فهمتها العامة و رضیت بها الخاصة خیر الكلام ما لا یكون عامیا سوقیا و لا عربیا وحشیا» تا تادیه معنی را بالفاظ عام الجدوی «كلم الناس علی قدر عقولهم و ما ارسل من نبی الابلسان قومه» بكار بند؛ و در نقل اخبار «ایاك و اعراض الرجال» هیچ تن را اگر چند ترا دیرینه دشمن باشد به بد دهن میالای كه «قبل الرمی یراش السهم من یزرع الشوك لم یحصد به العنبا» و در شرح آثار هیچكس را هر چند دوستی ممتحن باشد بهوای نفس خویش مستای؛



[ صفحه 109]



و پیرایه فصاحت را بكثرت نگارش مدان، و سرمایه بلاغت را بفزونی كنایت و استعارت مپندار كه «من اكثر هجر و من تفكر بصر».



لاف از سخن چه در توان زد

آن خشت بود كه پر توان زد



و سرعت و عجلت را در هیچكار پسندیده مدار كه «العجلة من الشیطان و العجول مخطی و ان ملك و المتانی یصیب و ان هلك».



قد یدرك المتانی بعض حاجته

و قد یكون من المستعجل الزلل



«تعجیل نكو نیست مگر در عمل خیر» و سستی و ناتوانی در كار را هرگز پسندیده مدار كه «ما اشتار العسل من اختار الكسل و لاملاء الراحة من استوطأ الاستراحة».

آنگاه روی با مقیمان غرفه ارتقا و معتكفان صفه اصطفا آورد و فرمود از آنجا كه «قلب السلطان فی اصبعی الرحمن» هیچگاه ناسنجیده هیچ تن را گزیده نساختیم، و هیچ وقت بیرون از اختبار هیچكس را اختیار نفرمودیم؛ همانا خاطر آفتاب ذخائر ما كه بنور فراست مغیبات مستور را در شب دیجور كه «یكشف القناع عن مضمونها» برخواند، و مكنونات ضمیر را از الواح صدور كه «یحسر اللثام عن مكنونها» بازدارند هرگز از طریق استقامت انحراف نجوید، و هیچگاه از سبیل سلامت انعطاف نگیرد، تا در ناصیتی آیت لیاقت قرائت نفرمائیم، خدمتی كه او را صلاحیت ندارد بدو حوالت ننمائیم «و حق علی ابن الصقران یشبه الصقرا» «الشبل الیف اللیث و الوبل حلیف الغیث» و اگر چند رشحات سحاب رحمت و لمعات آفتاب تربیت ما بر دشت و بوستان و كوه و كان یكسان بارد، و بیك میزان برتابد، لكن زمین شوره سنبل برنیارد.



گوهر پاك بباید كه شود قابل فیض

و رنه هر سنگ و گلی لؤلؤ مرجان نشود



اگر امری معضل و كاری مغفل و منظوری مهم و مقصودی معظم ازو خواستیم «ولد الفقیه نصف الفقیه و الشبل یا سد و الهلال یبدر» وی را شناختیم «وضع الشی ء فی محله» بیرون از عدالت نیست «اعطاء كن ذی حق حقه» شرط انصاف



[ صفحه 110]



و مروت است.

در زمان حاضران بعز عرض رسانیدند: كی پس شود آن كه بلندش تو كنی خدای را شكر و سپاس كه شهنشاه عالم پناه قدردان و حق شناس است «راس الریاسة تهذیب السیاسة و السلطان العادل خیر من سحاب وابل» گاه شود كمین بنده ی را از حضیض ذلت بذروه عزت رساند؛ و مقالید اقالیم سبعه را در قبضه ی قدرت او نهد، و گاه مهین گزیده را از اوج حشمت بخاك مذلت نشاند، و از غلات اربع سفره روزیش را بی بهره و قسمت گذارد «العدل معمار الارض» و با تحمل بفادحات امارت و اشتغال بباهظات ریاست هر كاری را باز پرسی بسزا فرماید و هرامری را دادرسی بجا نماید و همواره پاداش زحمت اسلافرا مضاعف درباره اخلاف بخشد، و هماره جزای خدمت آباء را كه «هل جزاء الاحسان الا الاحسان» یكباره در حق ابناء باضعاف عطا فرماید. همانا تكفیل انجام این سامان، و توكیل اتمام چنین بنیان، آخرش را آنكس شایسته است كه اولش را همان كس بایسته بود؛ و از صدر و ذیل قصص و روایات و از بدایت و نهایت حكایات از هر راه آگاه و با همه جا همراه «كم ترك الاول للآخر» و در دریای سخن سرائی كه «المرء فی طی لسانه لا فی طیلسانه» چون ماهی در آبست و در میدان زبان آوری كه «اللسان میزان الانسان» چون عقاب در هضاب، و ناگزیر هر گوهری درجی خواهد، و هر اختری را برجی باید؛ و هر دختری را خاطبی است، و هر دفتری را كاتبی.

و از آنجا كه این فروغی است از آن چراغ، و غبوقی است از آن ایاغ و قطره ی است از آن سحاب؛ و بوئی است از آن گلاب، و نغمه ی است از آن رباب و جرعه است از آن شراب «الشبل فی المجبرة مثل الاسد» رأی بیضا ضیاء اصابه صواب فرمود، و حدس صائب سهم مقصودش را بر خطا نراند؛ و بهدف منظور و مراد نشاند «ان الحدید بالحدید یفلح و الطیر بالطیر یصطاد» و بمضمون «أهل



[ صفحه 111]



الدول ملهمون» حق را به مركز نشاند و كار را در كف أهلش گذارد.

تو قدر فضل شناسی كه اهل فضلی و دانش

عاقبت الامر انگشت اطاعت از صمیم جان و سویدای دل بر دیده منت نهادم و بذروه عرض رسانیدم كه اگر چه این بنده كه «اذل من النعل و اقل من لا شی ء» است و اینك علم حضوری در این داستانش نیست؛ و از پس این حادثه كبری و نائبه عظمی «بعد اللتیا و التی» فكر بیرون از اندازه فاتر است؛ و فهم از آن سوی حوصله قاصر، لكن از آنجا كه «المیسور لا یسقط بالمعسور» بر دسته ی گل نیز به بندند گیارا؛ خطاب بی ارتیاب را، چكنده بنده كه گردن ننهد فرمان را از آنگه كه ترا بر من مسكین نظر است؛ آثارم از آفتاب مشهورتر است.



گر خود همه عیبها بدین بنده در است

هر عیب كه سلطان به پسندد هنر است



بندگانیم و گوش بر فرمان؛ امید و رجای واثق چنان است كه از بخت میمون و طالع همیون، مكسی را كه تو پرواز دهی شاهین است، علم حصولی بدست آرد، و انجام این خدمت را كمر همت بر میان بندد؛ و اتمامش را استدامت نیت نماید.



گر التفات خداوندیش بباراید

نگارخانه چین است و نقش ارژنگی



آنگاه با خویش سرودم «هذا مكان الشد فاشتدی زیم».



و قد وجدت مكان القول ذاسعة

و ان وجدت لسانا قائلا فقل



اگر چند پس از روزگاری دراز و زمانی دیرباز از آن زمان كه زهره پیكر انانیت را در تحصیل كیمیای سعادت در كوره ریاضت گداختی، و روح قالب انیت را در تكمیل صداقت در بوته محنت مذابش ساختی، تا در خور خطابات شاهنشاهی و لایق افاضات پادشاهی آمدی؛ و اگر قوای روحانی و مشاعر نفسانی كه «افرغ من حجام ساباط» برهتی از دهر و مدتی از عمر عزلت گزین صومعه دماغ و خلوت نشین زاویه فراغ شدند، و همواره انتهاض فرصت و انتظار فراغت



[ صفحه 112]



را كه «رأس العقل مغافصة الفرصة عند امكانها و الانصراف عما لا سبیل الیه» را غنیمت می شمردند، بحمدالله و المنه كه صبح تمنا مصفر گشت، و لیل ترجی مقمر آمد «و بسطت الریاض مطارفها و ظهرت لی الارض زخارفها».

آنگاه در حبل المتین معدلتش كه «نعتصم بحبله» چنگ توسل درافكندم و در عروة الوثقی تربیتش كه «نعیش فی ظله» دست توسل در انداختم، و هر دم همی سرودم:



قدر مجموعه ی گل مرغ سحر داند و بس

كه نه هر كو ورقی خواند معما داند



فلما ارتحلت عن حضرته و قبلت سدته طول الله مدته» امر قدر اجرا و حكم قضا امضا زینت افزای عرصه ی شهود و رتبت آرای ساحت وجود گشت، كه تا از جامه خانه خاص دولتی بتشریف ملكی اختصاصی اختصاصم دهند و ثوب مصیبتم را بلباس عیش و عشرت «كالماء للغلیل و البرء للعلیل» مبدل سازند.



از لطف تو هیچ بنده نومید نشد

مقبول تو جز مقبل جاوید نشد



لطفت بكدام ذره پیوست دمی

كان ذره به از هزار خورشید نشد



آنگاه بر حسب مشیت ماضیه و اراده علیه جازمه ی خلعت آفتاب طلعت را شرافت بخشای دیده و سر افتخارم داشتند، و منزلت پیرای دوش و پیكر اعتبارم ساختند «فأتحفنی بما لم یكن لابی دلف من اعتیاده، و لا جاد بها النعمان علی زیاده».



شكرت الله ذا المعروف شكرا

فجازانی به فرحا و بشرا



و با خود همی سرودم:



و كن شاكرا لله فی كل نعمة

یثبك علی النعما جزیل المواهب



ما نتوانیم حق حمد تو گفتن

با همه كر و بیان عالم بالا



از دست و زبان كه برآید

كز عهده شكرش بدر آید



پس با دلی بس خرم و شاد، و خاطری از رنج و غم آزاد، مقضی المرام سالما غانما از سیر آن معراج جسمانی و از تفرج آن بهشت جاورانی رجعت



[ صفحه 113]



بسر منزل و معاودت بمقام و محل اصلی خویش نمودم؛ و بصدق نیت و خلوص طویت و استقصای امنیت و امضای همت با عدم بضاعت و فقدان استطاعت بحكم «المأمور معذور» بقدر مقدور كه «مالا یدرك كله لا یترك كله شمرت عن ساق الجد و بذلت غایة الجهد و الكد و اسهرت الناظر و اتعبت الخاطر و اطلت التفكیروا حضرت التواریخ و التفاسیر» و بمفهوم.



اذا قلت فی شی ء نعم فاتمه

فان نعم دین علی المرء واجب



فتح الباب در نگارش آن كتب نمودم، و بتنقیح دلالات واضحه و توضیح مقالات لایحه «حذوا بحذ و الفاظا بالفاظ و نحاذی فی الفعال حذوا النعال» بپرداختم، و چند كه مكنت و توان و قدرت و امكانم بود از صحاح كتب و تواریخ و نسخ تفاسیر از مصنفات و مؤلفات ثقات روات و محدثین و از تصانیف و تآلیف مشاهیر و معاریف مورخین بدست آوردم، و در ذكر قصص و اخبار و نقل سیر و آثار پس از تنقیح مناط و محل روایت و تصحیح مرجع و اصل حكایت با رعایت هر عهد و سال و دقت در صحت اسامی رواة و رجال بپرداختم «و بحثت عن دواوین العجم و العرب و فحصت عن كتب العلم و الادب فشرعت فی شرح احوال الشاعر المفلق المكنی با بی فراس الفرزدق و قلت:



فیادهر ساعد علی بغیتی

و یا عمر كن بعض اسبابها



از رحمت شامله حضرت رب الارباب مرجوم چنان شد كه اعداد ادوات و امداد در مؤنات فرماید، و فراغت بال و سلامت حال فی جمیع الاحوال بخشد.



یا رب هیی ء لنامن امرنا رشدا

و اجعل مؤنتك الحسنی لنا مددا



از قدرت كامله مسبب الاسباب آنم امید بود كه ارائه طریق و تهیوء توفیق فرماید، و ایصال بمطلوب كه بهتر رفیقست بنماید، «نسئل الله البصیرة و الهدایة و نعوذ به من الغفلة و الغوایة» و از فیض عام قادر علی الاطلاق خواهنده شدم كه شرح صدر و یسر امر و طلاقت لسان و ذلاقت بیان احسان نماید، و همی خواندم «رب اشرح لی صدری و یسرلی امری و احلل عقدة من لسانی یفقهو اقولی» بلطف تام مالك بالاستحقاق پناهنده گشتم كه تحفظ ازعین الكمال و تقیظ از غفلت



[ صفحه 114]



و ضلال و صیانت از طعن طاعن و محافظت از لوم لائم كه «عند الامتحان یكرم الرجل اویهان» فرماید و همی سرودم «اللهم احفظنا من شر اللسن و فضول الهذر و من ابصار لاحظة و السن لافظة» و ارجو من الله تعالی كه دقیقه شناسان بدیع خیال و نكته سنجان سریع الانتقال و صرافان دكه فضل و ادب و نقادان قله علم مكتسب چون در این كتاب گاهی نظر افكنند مضمون «من صنف فقد استهدف و من انصف فقد استطرف» را بخاطر آورند؛ غرض نقشی است كزما بازماند؛ و بدیده انصاف و استرضا كه «و عین الرضا عن كل عیب كلیلة» در وی نگرند؛ و هیچ وقت بنظر عیب جوئی و نكته بینی «و لكن عین السوء تبدی مساویا» او را ننگرند و بر عثرات قلم مطرز اوراق؛ و هفوات خاطر مبرز اخلاق كه «الانسان محل النسیان» دامن عفو و تجاوز برافشانند.

مكشوف باد كه چون كتاب مستطاب شرح سیر و آثار قطب مدار خلافت نقطه دائره ی ولایت؛ واسطه رستگاری دارین، وسیله ی آزادی نشأتین؛ مصور كارگاه كاینات؛ مدبر دستگاه ممكنات؛ بانی بنیاداین گردنده گردون؛ باعث ایجاد این جنبده جیحون؛ قافله سالار شاه راه ابداع؛ ستوده سردار سپاه اختراع؛ هستی بخش هر ممكن و موجود؛ روان ده پیكر هر بود و نمود، السید الشریف؛ و الكریم الغطریف و المعصوم الحنیف؛ و الدیان العفیف، الصابر عند المصائب، الشاكر فی الملمات و النوائب، مخزن علم الله و حلمه، معدن برالله و ولزام الحق زمام الصدق؛ زعیم الخلق قسیم الرزق، مصدر الامر و النهی؛ مهبط التنزیل و الوحی و الایمان المنیر و الاسلام المستنیر؛ الذی رباه النبی صغیرا، و دعی له كبیرا؛ و كان للمؤمنین مجیرا، و للكافرین مبیرا؛ الامام الطاهر، و الهمام الباهر؛ الصدیق الاكبر، و الشافع فی المحشر، سبط الرسول، ابن البتول، آیة الله الكبری؛ حجة الله العظمی. المامون المقتدی، و المطهر المهتدی، الثانی من الائمة و الخلفاء الرابع من اهل الكساء، مولانا ابومحمد الحسن المجتبی علیه سلام الله منی ما طلعت الشمس و الاقمار و بقیت و



[ صفحه 115]



بقی اللیل و النهار» كه از ریزش طبع گوهر بار، و از جوشش خاطر توخار «البارع اللوذعی و المنشی الالمعی» جناب والدی المبرور، البسه الله حلل النور، الذی لا یمسه الا المطهرون است و برخی از عدول و موثقین كه اینك در قید حیات اندرند، و هر یك شهادت را ذوالشهادتین، من بنده را شاهدی غیر زور، و گواهی بیرون از فتورند كه كتب ناسخ التواریخ، اگر چند والد ماجد نگارنده ی كتاب و گذارنده ابواب و مخترع این اراده و آهنگ و مبتدع درین كرده و بیرنگ بود «و ضبط شوارده و ربط اوابده و خلط فی سبك النظم نثره و نظمه و خرط فی سلك الضبط فذه و توامه الفضل للمبتدی و ان احسن المقتدی».

لكن آرایش عروس سخن و پیرایش طاوس زاده دمن و ترشیح آن بنای همیون و توشیح آن دیبای بوقلمون و توضیح معضلات اشعار وار اجیز و تنقیح مناط اخبار و احادیث من بنده را اكمالش رقبه همت رهین بود، و اتماش را ذمت طاعتم ضمین؛ و چندی ایضاح این رق منشور و اصلاح این لالی منثور بتاخیر و تسویف و تعقیب و تعطیل گذشت «فعاقنی عن ذلك عوائق الدهر الاكدر و بوائق العیش المغبر» و اكنون كه توفیق حضرت باری معاضد و اختر برج بختیاری مساعد گشت؛ و كشف حجب عوائق و رفع استار ملمات و بوائق شد «و لما ساعدت الاقدار و ارتفعت بعض الاعذار صرفت عنان العزیمة نحو ذلك المطلب و وجهت تلقاء ذلك المأرب هذا مع اعترافی بأن الباع قصیر و البضاعة مزجاة» و هم ایدون بحلیه طبع محلی و مشحون می گشت و چون اوارقش متفرق و منحصر بفرد و الواحش متشتت و نسخه اش در یك جلد بود، تاكنون از سواد به بیاض و از نسخه بكتاب نرفته؛ و عقود كلماتش از عدم تنقیط غیر منضد و سلسله ی عباراتش از عدم تخلیط غیر مسلسل بود، نیز تغییر معنی و فحوی و تفسیر مجمل و مأول و تشریح الفاظ و لغات و تصریح اشارات و كنایات و توضیح قصص و حكایات و تصحیح اسناد و روایات را وجه همت و فریضه نیت ساختم «فاجلت نظری و قضیت و طری، و طویت الریط و ثنیت الخیط فشمرت عن ساعد الاجتهاد، و هاجرت الهجود



[ صفحه 116]



و الرقاد، فجمعت مفرقاته من كتب عدیدة و نظمت شتاته من اماكن شریدة مع ما سنح للطبع الخامد؛ و شمح به فكری الجامد علی انی فی هذا الخطب ممن ینظم الدر و ان لم یملكه و ینقل التبروان لم یسبكه».

و چند كه توانستم بذل مجهود و سعی مشكور وجد محمود و جهد موفور در صحت نقل سبر و حكایات و دقت در ذكر خبر و روایات بكار بستم، و اگر از وفور مزعجات حال و فتور موجبات اقبال و ضیق ذراع و فزونی ملال و نارسائی بال و سوء قضا و تنگی فضا عثرات قلم و زلات قدم و خطای خاطر و خلل فكر فاتر انتحالی در عبارات و ابدالی در كلمات و تحریفی در اسناد و رواة و حذفی در اعراب و نقاط رفته باشد، از صرافان نقد نقد و زیف فضل و دها و سخن سنجان كم و كیف علم و ذكا مامول چنان است كه اگر گاه گاهی بنظر تحقیق و دیده ی تدقیق دروی نگرند، بر خطیئاتم خامه ی صفح كشند و سقطاتم را نادیده انگارند.

و ارجو اسبال أذیال العفو علی هفواتی و اصلاح ما وقع فی مطاوی الكلمات من عثراتی؛ فانه لكل عالم هفوة؛ و لكل جواد كبوة؛ ان الحسنات یذهبن السیئات كفی المرء نبلا أن تعد معائبه».



دیده انصاف چو بینا بود

در شمرد چند كه مینا بود



چرا كه بر حسب استطاعت و اندازه و قدرت «بذلت فیه غایة الوسع و الطاقة و اطلت التردد بین العین و الاثر و لا یكلف الله نفسا الاوسعها و ما ابرء نفسی اننی بشر».



من خجلم از عمل خام خویش

تو بملامت مكنم سینه ریش



در روش زمره آزادگان

نیست روا طعنه بر افتادگان



و از مناظره جاهلان و مبغض جاهد نیندیشم؛ و از محاضره بدسكالان و مرتاب معاند نهراسم كه اگر بیرون از تدبیر و عاری از تفكر بیاوه زنخ زند، و بنكوهش و سرزنش برخیزد «من جهل یستكثر القلیل، مما یری فی نفسه و یستقل



[ صفحه 117]



الكثیر العظیم من غیره».



چشم بداندیش كه بر كنده باد

عیب نماید هنرش در نظر



ور هنری داری و هفتاد عیب

دوست نه بیند مگر آن یك هنر



اللهم عمر سلطاننا الی یوم الدین، و بشره بالنصر و فتح مبین؛ و انصر جنوده بروح الامین، و اقهر اعدائه اجمعین، اللهم نور بصیرتی، و طهر سریرتی، و طیب خلیقتی، و لا تخیب امنیتی؛ و یسر مؤتنی، و لا تعسر علی طریقتی؛ و ادفع عنی السوء و الاذی، و اجمع لی ما ارجو و اتمنی، و وفقنی للتكتیب و التواریخ و اصرف عنی لسان اهل التحكم و التوبیخ، بحق محمد و آله الطاهرین.



[ صفحه 118]